Το κάστρο της Αγιάς . Του Γιάννη Στάθη

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ

Του ΓΙΑΝΝΗ ΣΤΑΘΗ**

«Φόβος πιάνει τόν άνθρωπο σάν βρεθεί μοναχός μέσα σ' αυτα τα στοιχειωμένα νεκροταφεία, χαμένος μέσα στα χαλάσματα πού σαραβαλιάζονται ώρα μέ τήν ώρα. Κοιτάζεις τις βουβές πέτρες, τα παμπάλαια κοτρόνια που τα στοιβιάσανε άνθρώποι πεθαμένοι πρό χιλιάδες χρόνια, συλλογίζεσαι τ ανθρωπομάνι που πηγαινοερχότανε εκεί μέσα σαν τα μερμήγκια μέσα στη φωλιά τους, και την οχλοβοή πού βγάζανε, και σηκώνονται οι τρίχες της κεφαλής σου, γιατί δεν ακούς τίποτα ολότελα. Βουβαμός! Σιωπή και θάνατος!»

Φώτης Κόντογλου , Ο καστρολόγος .

Το Κάστρο της Αγιάς ,πάντα μου ασκούσε μια μαγική επιρροή . Ίσως με επηρέαζε η ιστορία του Αλή Πασά , ίσως το ίδιο το οχυρό , ίσως η μαγευτική θέα !! Ο Σαλβατώρ αναφέρει, πως από το σημείο αυτό, «δεν μπορεί να φανταστεί κανείς ωραιότερη θέα με τέτοιο παραμυθένιο φόντο. Ολόκληρη η Λευκάδα ως το ακρωτήριο Δουκάτο και μετά η Κεφαλλονιά, απ’ όπου εμφανίζεται η μισοκρυμμένη ακτή.”

Μάλλον όλα αυτά μαζί με έκαναν ένα σταθερό επισκέπτη και “λάτρη” αυτού του “θρύλου” . Έτσι ξεκίνησα αυτή την προσπάθεια καταγραφής της αρχιτεκτονικής και της ιστορίας του φρουρίου. Φυσικά η προσπάθεια μόλις άρχισε και ελπίζω με την βοήθεια και άλλων “καστρολόγων” να την συνεχίσω.

Γιαννης Στάθης

Ηπειρος και κάστρα .

Η Ήπειρος, είναι κατάσπαρτη από κάστρα. Ανήκει σ' εκείνους τους τόπους, που συνδυάζουν μοναδική φύση και πλούτο μνημείων. Το ταξίδι σ αυτήν είναι πάντοτε συναρπαστικό. Κάστρα αρχαιοελληνικά, ρωμαικά, Βυζαντινά, φράγκικα, βενετσιάνικα ,Τούρκικα βρίσκονται παντού. Σήμερα τα περισσότερα είναι ερειπωμένα. Στα τείχη τους, όμως, έχει γραφτεί μεγάλο μέρος της ιστορίας μας γι' αυτό και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Οι οχυρωματικοί τους περίβολοι, οι πύργοι και οι προμαχώνες δεν έχουν, βέβαια, σήμερα καμιά στρατιωτική αξία, αποτελούν, όμως, μνημεία της φρουριακής αρχιτεκτονικής . Η ιστορική τους σημασία είναι σημαντική. Πολλά οικοδομήθηκαν σε εξέχουσες θέσεις από τις οποίες οι κατά περιόδους κατακτητές μπορούσαν να ελέγχουν τη γύρω περιοχή, να κρατούν τους κατοίκους σε υποταγή και να προβάλλουν αντίσταση στους επιτιθέμενους εχθρούς είτε από τη στεριά είτε από τη Θάλασσα. Οι όγκοι των κάστρων φαντάζουν σήμερα μεγαλόπρεποι.8

“Τείχη γκρίζα , επάλξεις και προμαχώνες, προστάτες της χώρας στους άγριους χρόνους του παρελθόντος, στέκουν μπρος μας σκυθρωπά κι έρημα, σιωπηλά κι όμως φορτωμένα ιστορικό βάρος, σφραγίδες ανεξίτηλες του βιβλίου του ελληνισμού. Η βαριά τους όψη, σοβαρή κι απόκοσμη - θαρρείς - σου προκαλεί τη μαγεία και τον θαυμασμό εκείνον, που ξέρουν να κλείνουν μέσα τους τα παληά ντοκουμέντα. Τα κάστρα της Ηπείρου, ίστορες της ξεχωριστής - και σχεδόν απομονωμένης - τούτης γωνιάς της Ελλάδος, κρατούν την ίδια μοίρα με τα άλλα του τόπου”1

Σύντομη ιστορική επισκόπηση της περιόδου κατασκευής του φρουρίου.

Ο Αλή Πασάς μισούσε θανάσιμα τους Παργινούς. Ενας απο τους λόγους που ήθελε να κατακτήσει την Πάργα ήταν γιατί παρείχε άσυλο σε όσους έπεφταν θύματα της Τυραννίας του. Ο Πασάς ήταν πολύ εχθρικός επειδή ,μετά του Σουλιώτες ήταν ο μοναδικός λαός που του αντιστάθηκε με επιτυχία. Ηταν το τελευταίο καταφύγιο Ελληνικής ανεξαρτησίας.

Η Πάργα ήταν ο τόπος που λαχταρούσε . Η ομορφιά της Πάργας τον γοήτευε. Ωστόσο ο πλέον ουσιαστικός λόγος ήταν ότι η κατάκτηση της θα εξασφάλιζε την πλήρη επιτήρηση του Ιονίου.

Ας αφεθούμε όμως στην διήγηση του Κώστα Μιχαηλίδη ο οποίος στο βιβλίο του “Η ΠΑΡΓΑ” μας δίνει την εικόνα της περιόδου :

« Κατά την εποχή του Αλή -πασά ή Πάργα ήταν τό καταφύγιο εκείνων, πού καταδίωκε ό τύραννος και σύγχρονα το ορμητήριο οργανωμένων επιθέσεων εναντίον του. 'Εκεί βρίσκαν καταφύγιο και οι Σουλιώτες κι' από κεί τροφοδοτούνταν και εφοδιάζονταν με πυρομαχικά, όταν βρίσκονταν σέ ανάγκη και κυρίως κατά τις πολιορκίες τους από τον Αλή - πασά. Γι αυτό και ή έμμονη 'προσπάθειά τον για την κατάληψή της. 'Ταν το κυριότερο πρόσκομμα στα κατακτητικά τον σχέδια και γι' αυτό ό 'Αλή - πασάς έστελνε ληστρικές συμμορίες, πού μαζί μέ τούς Οθωμανούς Μαργαριτιώτες παρενοχλούσε την Πάργα και δεν την άφηνε ήσυχη».

Εκείνη την περίοδο η Γαλλία δεν μπορούσε πια να υπερασπίσει τις απομακρυσμένες κτήσεις της. Βρίσκει την ευκαιρία ο Άλής με συνεννόηση βέβαια της Υψηλής Πύλης να χτυπήσει την Πάργα. Τόν Φεβρουάριο του 1814 ετοιμάζει και στέλνει 6.000 Αλβανούς όδηγούμενους από το γιο του Μουχτάρ—πασά και τους στρατηγούς Ομερ Βρυωνη και Αγο Βαστιαρη κατά τής Αγιάς, που βρίσκεται στα σύνορα τής Πάργας και που βοηθούσε πάντα όσο μπορούσε την Πάργα. Κυριεύει μέ έφοδο τό χωριό την 17ην Φεβρουαρίου, αιχμαλωτίζει και κατασφάζει τούς κατοίκους κι άρχισε ν' ανεγείρει φρούριο στην `Αγιά για να το χρησιμοποιήσει ορμητήριο τον στρατού του κατά τής Πάργας. Στήν διαμαρτυρία τον Γάλλου προξένου στα Γιάννινα, Πουκεβίλ, προφασίστηκε πώς οι Παργινοί συνθηκολογούν για να παραδώσουν την πόλη τους στους "Άγγλους και ζήτησε από τον Πουκεβίλ , να διατάξει τον φρούραρχο τής Πάργας να τού παραδώσει την πόλη χωρίς αιματοχυσίες.» 2

Τελικά ότι δεν κατάφερε ο Αλής με τα όπλα τα κατάφερε με την παροιμιώδη δολιότητα και την ανάλγητη διπλωματία του. Ηρθε σε συμφωνία με τον ανθέλληνα , διεφθαρμένο Αγγλο αρμοστή των Ιονίων Νήσων . Μαίτλαντ , και τελικά “αγόρασε” την Πάργα . Μια νέα μελανή σελίδα δυστυχώς άνοιγε για την υπερήφανη πόλη και τους κατοίκους της...

Στοιχεία φρουριακής αρχιτεκτονικής επί φραγκοκρατίας και Οθωμανικής κυριαρχίας.

Η οχυρωματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα έχει να επιδείξει πλήθος φρουριακών κατασκευών, που ανάγονται σε ποικίλες χρονικά εποχές και αποτελούν σταθμούς εξέλιξης της φρουριακής αρχιτεκτονικής .

Με επίκεντρο την Ιταλία και επιστημονικό δυναμικό από τις κορυφαίες προσωπικότητες της αναγέννησης ,διαμορφώθηκαν οι ιδανικές αρχές χάραξης των οχυρώσεων. Η χάραξη των οχυρώσεων αντίθετα με την παλαιότερη τυχαία ή εμπειρική χάραξη, είναι αποτέλεσμα επιστημονικών μεθόδων, γεωμετρικών μετρήσεων και μαθηματικών αναλογιών και έχει σκοπό την πλήρη κάλυψη των τμημάτων του τείχους μεταξύ των προμαχώνων, ώστε να αποφευχθεί η δημιουργία πυρόβλητων ζωνών.3 Στην πράξη η ιδανική διάταξη των οχυρώσεων προσδιοριζόταν και από συνιστώσες όπως η μορφολογία του εδάφους ή τις τυχόν προϋπάρχουσες οχυρώσεις δίνοντας στο κάστρο την ιδιαίτερη κάθε φορά μορφή του.

ΠΡΟΜΑΧΩΝΕΣ

Το σύστημα οχύρωσης που επινοήθηκε για να αντιμετωπίσει τη συνεχώς αυξανόμενη δύναμη των πυροβόλων όπλων ήταν το “ προμαχωνικό σύστημα “ . Η μορφή των φρουρίων άλλαξε ριζικά . Τα ψηλά κατακόρυφα τείχη των παλιών οχυρώσεων χαμήλωσαν αισθητά και η εξωτερική τους πλευρά διαμορφώθηκε με έντονη κλίση προς τη βάση τους . Παράλληλα όλη η περίμετρος του οχυρού περιβόλου ενισχύθηκε προς το εσωτερικό του φρουρίου με εκτεταμένες επιχωματώσεις .

Οι πύργοι τα πρώτα χρόνια κατασκευάζονταν κυκλικοί και με σχετικά περιορισμένες διαστάσεις . Σταδιακά έπαψαν να είναι πύργοι και μεταβλήθηκαν σε ισχυρές πολυγωνικές πλατφόρμες προωθημένες έξω από την κύρια γραμμή άμυνας . Ονομάστηκαν προμαχώνες και έγιναν το κυρίαρχο στοιχείο των νέων αμυντικών συστημάτων . Ήταν μια συμπαγής κατασκευή με τη μορφή μεγάλης πλατείας . Ήταν τόσο προωθημένη έξω από την κύρια γραμμή άμυνας , ώστε να ελέγχουν όσο το δυνατό μεγαλύτερη έκταση μπροστά από το φρούριο και να εξασφαλίζουν πλάγια προστασία στα διπλανά ευθύγραμμα τμήματα του τείχους .

Ο σχεδιασμός του προμαχώνα προήλθε από την ανάγκη να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τρία σημεία :

1. Να συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένα σημεία του φρουρίου , τοποθετημένα συνήθως στις γωνίες του οχυρού περιβόλου , οι πηγές βολών με τη μεγαλύτερη ισχύ .

2. Να γίνεται διείσδυση ορισμένων τμημάτων του φρουρίου σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο βάθος προς την πλευρά του εχθρού , ώστε τα εχθρικά στρατεύματα να συγκρατούνται σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόσταση από το φρούριο .

3. Να καλύπτεται κάθε σημείο του χώρου έξω από τον οχυρό περίβολο από δύο , τουλάχιστον , διασταυρούμενα πυρά που θα προέρχονταν από διαφορετικές πηγές βολών .3

Περιήγηση στο κάστρο.

Το κάστρο του Αλή Πασα , ή κάστρο της Αγιάς , ή κάστρο της Ανθούσας απέχει 5 χλμ από την Πάργα και είναι χτισμένο στην κορυφή υψώματος, ύψους 300μ , ανάμεσα στην Ανθούσα και την Αγιά στην τοποθεσία τρίκορφο. Η κατασκευή το ξεκίνησε το 1814 από τον Αλή πασά σε στρατηγικό σημείο με στόχο αφενός τον έλεγχο και την εποπτεία της πολιορκίας της Πάργας και αφετέρου την πρόκληση αισθήματος διαρκούς ασφυξίας, φόβου και δέους στους πολιορκημένους.

Πρόκειται για ένα σχετικά μικρό φρούριο , στιβαρό με οχυρωματική σχεδίαση η οποία παραπέμπει στο προμαχωνικό σύστημα οχύρωσης. Τα “δυτικά” κατασκευαστικά και οχυρωματικά χαρακτηριστικά είναι αρκετά έντονα μια και ο μηχανικός που το κατασκεύασε ήταν Ιταλός. Είναι πολυγωνικό με σχήμα ακανόνιστου εξαγώνου , με ψηλά τείχη και πύργο σχεδιασμένο και προσανατολισμένο να δεχθεί βαριά πυροβόλα μια και βασικός στόχος ήταν η διαρκής πολιορκία της Πάργας.

Συμπαγής κατασκευή με έντονα ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά , δεσπόζει στο χώρο και χωρίς αμφιβολία αποπνέει αίσθημα κυριαρχίας .Είναι οικοδόμημα,το οποίο χτίστηκε γρήγορα χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις για ανέσεις. Θα λέγαμε ότι ανήκει στον τύπο του ορεινού κάστρου. Στην κατασκευή του μάλλον εργάστηκαν 'Έλληνες ντόπιοι και χρησιμοποιήθηκαν υλικά της περιοχής. Λογικά θα πρέπει κανείς να μην το αντιμετωπίσει ως μια μεμονωμένη κατασκευή άλλα σαν ένα εξάρτημα σε ένα σύστημα κάστρων οχυρών και πύργων των οθωμανικών αρχών με στόχο τον έλεγχο της διακίνησης και των μετακινήσεων της ασφάλειας άλλα και του ανεφοδιασμού της περιοχής.

Ο “καστροπερίπατος” στο εσωτερικό του προσφέρει μοναδικές εμπειρίες μια και μπορεί κανείς να περπατήσει στους δαιδαλώδεις θολωτούς περιφερειακούς διαδρόμους. Το κάστρο είναι σε καλή κατάσταση .Δίχως αμφιβολία ο συνδυασμός των γκρίζων τειχών, η βλάστηση μαζί με την σιωπή και την απαράμιλλη θέα στην Πάργα και το Ιόνιο μπορούν να “συνδέσουν” τον επισκέπτη με την ιστορία!

Ας αφήσουμε όμως τη σκέψη μας στην μοναδικές περιγραφές δυο μοναδικών προσωπικοτήτων που με την καταγραφή τους πλούτισαν την ιστορία της περιοχής. Του ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ ΣΑΛΒΑΤΩΡ και του Σπύρου Μουσελίμη .

Περιγράφει ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΣΑΛΒΑΤΩΡ στο βιβλίο του , Η ΠΑΡΓΑ :

«Ο πύργος της Αγιάς που δεσπόζει στην κοιλάδα έχει ένα περιτοίχισμα από χαμηλό τοίχο , δύό πυργίσκους στις δύό πλευρές της εισόδου και μια πύλη με στρογγυλή αψίδα και επιγραφή που τώρα έχει αφαιρεθεί. Ενας ιδιόρρυθμος επικλινής θολωτός χώρος. χωρισμένος με δύό κυκλικά τόξα , οδηγεί επάνω , όπου τριανταδύο σκαλιά βγάζουν στον επάνω προμαχώνα, απ' όπου απολαμβάνει κανείς μια θαυμάσια θέα όλης της περιοχής της Πάργας , με τους άφθονους ελαιώνες, ως τα μακρινά σπίτια της Sindjella, που δεσπόζουν στους λόφους πίσω από την Πάργα. Δεν μπορεί κανείς να φανταστεί ωραιότερη θέα με τέτοιο παραμυθένιο φόντο· ολόκληρη η Λευκάδα ως το ακρωτήρια Δουκάτο και η Κεφαλλονιά, απ' όπου εμφανίζεται η μισοκρυμμένη ακτή. Παραπάνω είναι η εκκλησία της Παλιόπαργας. Στα βόρεια η Αγιά, το χωριό και πάνω απ' το διάσελο , ανάμεσα σ' αυτόν τον λόφο και στην Κουρίλλα , πέρα στο βάθος. Ο ευγενής όγκος του Παντοκράτορα της Κέρκυρας. Από κάτω τα περιβόλια της Ράπεζας ένα μαγευτικό θέαμα που από κορφή σε κορφή φτάνει ως το Φανάρι. Στον προμαχώνα υπάρχουν δύό σιδερένια ρωσικά κανόνια και ένας μπρούτζινος όλμος από την εποχή του Αβδούλ Μετζίτ. 0 προμαχώνας αυτός είναι τετράγωνος και μια δεύτερη σκοπιά ξεπροβάλλει στο ίδιο ύψος. Στην αυλή του Κάστρου υπάρχουν κατεστραμμένες κατοικίες εκεί πρασινίζουν μερικές συκιές και κλήματα. Στον επάνω προμαχώνα έχουν κατασκευαστεί αρκετές πολεμίστρες για κανόνια σε κάθε πλευρά. Ένας θολωτός χώρας μας οδηγεί στην κύρια πολύ , που κι αυτή είναι θολωτή και όπου ιιπάρχει η μικρή, ακόμα χρησιμοποιουμενη στέρνα με δυό αψίδες μπρος και δύο πίσω, εκεί οπου η σκαλα οδηγεθπρος τα πάνω Εδώ υπαρχει ακομα μια στερνα.»4

Και συνεχίζουμε με την περιγραφή του Σπύρου Μουσελίμη.

“Το κάστρο της Αγιας

Με το καλοκαιριάτικο λεωφορείο Ιωαννίνων -- Πάργας πού διέρχεται από την Παραμυθιά φτάνω το πρωί τής 23ης τ' Αλλωνάρη 1976 στην Πάργα, απ' όπου μαι την κούρσα κάποιου Αξιώτη σωφέρη μεταφέρομαι ως την τοποθεσία «Πλάτανος» όπου τα δύό πλατύστομα πηγάδια από τα όποια υδρευονται οι κάτοικοι 'τού παρακείμενου συνοικισμού Τρίκορφου, και απεκέο κι απανου , μετά από είκοσι λεφτά τής ώρας ποδαρόδρομο, ανάμεσα σχίνων και του φοπριναριών φτάνω στο κάστρο τής 'Αγιάς * Στο δρόμο συαντιούμαι μαι ομάδα Γάλλων τουριστών πού επιστρέφουν από επίσκεψη τού κάστρου. `Ο όγκος τού φρουρίου καπελώνει την κορυφή του ομώνυμου λόφου μεταξύ 'Ανθούσας και Τρίκορφου συνοικισμού της από 20 σκόρπια παλιά σπίτια, στο μέσο των όποιων ο ναός τού Αγίου Γεωργίου. Οι χωρικές τής περιοχής, άρβανίτισσες, με ολιγοστούς κόρφους φοριούνται ακαλαίσθητα..

Τό κάστρο έχει τετράγωνο σχήμα, τών δύό παράλληλων πλευρών, βόρειας και νότιας, ολίγο ανώμαλων, μαι περίμετρο 141 μ. (άνατ. 54, δυτ. 27, βόρ. 40 καί νότ. 20) . Εισέρχομαι από τή μοναδική αψιδωτή μεγάλη πύλη πού ανοίγεται στη δυτική πλευρά, ύψους 3 μ. και πλάτους 2. Τό πλάτος τού τοίχου 1,50 μ. 'Απεδαπεκεί τής πύλης παραστέκουν ανά ένας τετράγωνος εξωτερικός πύργος, οι όποιοι επί των πλευρών φέρουν στενές πολεμίστρες πού χωρούν μόλις την κάνη τον όπλου, ως και εντοιχισμένες ανά μία μικρή Θύρα.

Τό ύψος τού κάστρου κυμαίνεται άπό 6 έως 8 μ.

Γανωθεί τής πύλης, 'εξωτερικώς, σώζονταν ως το 1965 εντοιχισμένη ενεπίγραφη πλάκα, ή όποια αφαιρέθηκε από αρχαιοκάπηλο ή ξένο τουρίστα, αφού κατέστρεψε το εσωτερικό μέρος τού τοίχου πού την περιέβαλλε.

'Όλος ο εσωτερικός χώρος κατέχεται 'από κομψές συνεχόμενες οiκοδομες επί σχεδίου και μελέτης μηχανικού. Πολύ καρπερός θα είναι εκείνος πού τολμήσει να κατεβεί τις λιθαρένιες κλίμακες και περπατήσει χωρίς φέξη και γνεμα τις σκοτεινές δαιδαλώδικες στοές και διαδρόμους ιδίως των υπογείων. Χάνεται, `δεν ξαναβλέπει ήλιο.

Από τέσσερους ορόφους αποτελούνται τα κτιριακά τον συγκροτήματα. 1) 'Από τον υπόγειο λαβύρινθο, όπου και ή γεμάτη πέτρες από τα τσοπανόπουλα δεξαμενή. 2) 'Από τις στοές και διάδρομους, καταφύγια κι αποθήκες τού υπόγειου. 3) 'Από τον θολωτό όροφο όπου τα διαμερίσματα, οι Θάλαμοι των στρατιωτών και τα κονάκια τον αξιωματικών, και 4) 'Από το κορφινό τετράγωνο υπαίθριο παρατηρητήριο όπου ήταν τοποθετημένα οχτώ πυροβόλα τής τοτινής εποχής, από τα όποια απομένουν δύό σιδερένια χωμένα στα χορτάρια μήκους 2,20 μ. και διαμέτρου 10 εκατοστών. Τ' άλλα 6 μπρούντζινα εκποιήθηκαν από το έλλην. δημόσιο (1936-38). 

Λιθαρένcες κλίμακες, μερικές των .όποιων έχουν αφαιρεθεί τα σκαλίδια από τούς χωρικούς οδηγούν σ' όλους τούς ορόφους. `Ολόγυρα σ' όλο το τείχος ανοίγονται πολεμίστρες, φεγγίτες κι οπές προς επισκόπηση τής περιοχής, όπου το πράσινο των ελαιώνων καθρεφτίζεται στα γαλανά νερά τού 'Ιόνιου και ή θάλασσα στολίζεται παραλιακά με σειόμενες δεντροσκιες μαι τα κλωνάρια αναστρεμμένα προς το βυθό και τα κωλόριζα στην επιφάνεια. Ευτυχισμένοι όσοι ζουν στην ύπαιθρο, καμαρώνουν το μεγαλείο και την ομορφιά τον φυσικών καλλονών κι αναπνέουν τον αγέρα της. Τό κάστρο τής 'Αγιάς, τού όποίου τά βλήμα τα των πυροβόλων έφταναν ως τα πρόθυρα τής Πάργας χτίστηκε από τον 'Αλή - πάσά το 1814 υπό την επίβλεψη τού Γενοβέζου αρχιτέκτονα Σάντο Μοντελιόνη πού ήταν στην υπηρεσία τού τύρανου, τον καιρό πού ή Πάργα κατέχονταν από τούς Γάλλους.

0 'Αυλής μή έχοντας εμπιστοσύνη στους 'Αγιώτες και 'Ανθουσιώτες τούς εκτοπίζει από τα χωριά τους και έγκατασταίνει σ' αυτά τουρκαρβανίτες από το Καρβουνάρι τής Παραμυθιάς. 'Επιστρέφουν δε τούτοι στα σπίτια τους μετά την καταστροφή τού 'Αλή το 1822. `Η φρουρά του παραμένει ως το 1820,οπότε, μαζί μέ την υπό τού Μεχμέτ - πασά, εγγονού τού 'Αλή, φρουρά τού κάστρου τής Πάργας, παραδίνεται- στόν αρχηγό τού Σουλτανικού στόλου. Μετά την απελευθέρωση (1913) εγκατασταίνεται `Ελληνική φρουρά, ή όποια ύστερα από λιγόχρονη παραμονή το εγκαταλείπει παραδίδοντάς το στη φθορά τού χρόνου και την ανθρώπινη καταστροφή.

*Το όνομα αγια είναι αραβικό.. Δόθηκε από τούς Σαρακηνούς κουρσάρους αιτία τών πολλών πηγών πού υπάρχουν παραλιακά. 'Αγιά =_- νεροπηγή.Περιοδικό , Κρητική Εστία, Γενάρης 1961, τείχος 103).” 5

Αξιοποίηση των κάστρων.

Τα κάστρα είναι ζωντανοί και αδιάψευστοι μάρτυρες της ιστορίας του Ελλαδικού χώρου. Ξεχωρίζουν για την αξεπέραστη αρχιτεκτονική τους καθώς και για την καίρια τοποθέτησή τους στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο.

Μέλημα όλων μας, πρέπει να είναι η διατήρηση, η ανάδειξη και η προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Τα κάστρα μας, που στεφανώνουν από άκρη σε άκρη την Ελληνική γη, εάν αναδειχθούν, προβληθούν και αξιοποιηθούν δημιουργικά θα έχουμε ως αποτέλεσμα την προαγωγή του πολιτισμού και την ανάδειξη του τουρισμού στη χώρα μας.

Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την εκπόνηση τεκμηριωμένου και ιστορικά εμπεριστατωμένου πληροφοριακού υλικού για όλα τα κάστρα, με στόχο την έκδοση οδηγών, βιβλίων.

Τα κάστρα είναι μία σύνθεση, όπου η φύση, ο νους, η ψυχή και τα χέρια του ανθρώπου, συνεργάστηκαν και δημιούργησαν θαύματα.3

             Το κείμενο στηρίχθηκε σε διάφορες πηγές. Αντλήθηκαν πληροφορίες τόσο από βιβλία όσο και από το διαδίκτυο . Μεγάλο μέρος οφείλεται σε επιτόπια έρευνα με σκοπό να δοθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα της σημερινής του κατάστασής του οχυρού . Η παρουσίαση συμπληρώνεται με την παράθεση φωτογραφιών, που απεικονίζουν χαρακτηριστικές απόψεις αυτού του τόσο γοητευτικού μνημείου.

Στο τέλος της εργασίας παρατίθεται η ακριβής περιγραφή των ιστορικών πηγών και της βιβλιογραφίας έτσι ώστε να δοθεί η ευκαιρία στους ενδιαφερόμενους αναγνώστες για περισσότερα και βαθύτερα επίπεδα ανάγνωσης. Επίσης στο τέλος ,προστέθηκε και ενα γλωσσάρι (www.kastra.eu) με στόχο την κατανόηση εξειδικευμένων καστρολογικών όρων.

Σε κάθε περίπτωση η εργασία δεν διεκδικεί αρχιτεκτονικές δάφνες ή ιστορική επιβράβευση. Πρόκειται για μια κατάθεση σεβασμού και θαυμασμού για την ιστορία της περιοχής.

Ευχαριστώ προκαταβολικά τους αναγνώστες , που θα μου κοινοποιήσουν τις παρατηρήσεις και τις γνώσεις τους στην ηλεκτρονική μου διεύθυνση jstathis@gmx.com.

Kαλύτερο επίλογο από την παρακάτω φράση του Νίκου Καζαντζάκη δεν θα μπορούσα να βρω:

'Τα κάστρα εξασκούν μυστηριώδη γοητεία στην ψυχή τον ανθρώπου. 'Όταν μέσα από τον κάμπο ορθώνεται ξάφνου στο βάθος τον ορίζοντα ένα απότομο βουνό και στην κορυφή τον ξεχωρίζεις μιαν κορόνα από μισογκρεμισμένα μουράγια και πύργους και πολεμίστρες, η ψυχή σου τινάζεται κι αντρειεύει... Το κάστρο μας Θυμίζει το οχυρό αυτό σημείο που δε θα θέλαμε να παραδώσουμε, το στερνό καταφύγιο της συνείδησης, της αξιοπρέπειας και της αντρείας..." Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ, Ταξιδεύοντας, ο Μοριάς

Γλωσσάρι

Καλές

Οι τουρκικές λέξεις kale και kule, που σημαίνουν κάστρο, έχουν διατηρηθεί στην ονομασία πολλών οχυρώσεων σε όλη την Ελλάδα, σαν Κούλες ή Γκούλες ή Γούλες ή Γουλάς ή Κούλια ή Καλές, και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις αφορά κάστρα που δεν είναι τουρκικής προελεύσεως, όπως το κάστρο του Διδυμοτείχου και ο Κούλες του Ηρακλείου.

Καστέλι

Όπως αναφέρθηκε στην περί κάστρων σελίδα, το «καστέλι» προέρχεται από το λατινικό castellum και είναι απομεινάρι της Ενετοκρατίας. Η λέξη είναι συνώνυμη με το κάστρο. Χρησιμοποιείται στην περιγραφή και ονομασία αρκετών κάστρων, κυρίως στο Αιγαίο, στην Κρήτη και μερικές φορές στην Πελοπόννησο.

Βίγλα

Μικρός πύργος που χρησίμευε σαν παρατηρητήριο και φυλάκιο. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό vigila που σημαίνει παρατηρητήριο, σκοπιά. Οι Βίγλες ήταν μόνιμες ή προσωρινές κατασκευές για την ασφάλεια συνόρων, περασμάτων, ακτών. Συνήθως ήταν μέρος ενός δικτύου από πολλές βίγλες σε οπτική επαφή μεταξύ τους και για αυτό συχνά τις συναντάμε σε υψώματα ή ακρωτήρια.

Ο όρος διατηρείται στην ονομασία πολλών πυργίσκων, μικρών κάστρων αλλά και βουνοκορφών, ακόμα και χωριών ανά την Ελλάδα.

Έχει διασωθεί και ο όρος βιγλάτορας που δηλώνει τον σκοπό της βίγλας.

Η Βίγλα ήταν και στρατιωτικό σώμα στο Βυζάντιο, αλλά αυτό δεν έχει σχέση με το θέμα μας.

Το πιο χαρακτηριστικό δίκτυο από βίγλες που σώζεται στην Ελλάδα ίσως είναι αυτό στις δυτικές ακτές της Χίου.

Μπούρτζι

Με την ονομασία αυτή χαρακτηρίζονται αρκετά επιθαλάσσια κάστρα στην Ελλάδα, κτισμένα συνήθως σε νησάκια ή σε χερσονησίδες. Τον όρο χρησιμοποιούσαν οι Ενετοί για παράκτιες πυροβολαρχίες. Η λέξη προέρχεται από το ελληνικό «πύργος» που πέρασε στα λατινικά σαν «burgus» και επέστρεψε σαν αντιδάνειο στα Ελληνικά. Από το «burgus» προέκυψαν πολλά παράγωγα στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες (με τη ρίζα burg), αλλά και το βυζαντινό «βούργος».

Το πιο γνωστό Μπούρτζι είναι βέβαια του Ναυπλίου. Να επισημάνουμε ακόμα πως και στο φρούριο της Μεθώνης υπάρχει Μπούρτζι που είναι το πιο πολυφωτογραφημένο σημείο του.

Φορτέτσα (Φορτέτζα)

Fortezza στα Ιταλικά σημαίνει «φρούριο». Η ονομασία έχει περάσει σε κάποια ελληνικά κάστρα ενετικής προέλευσης όπως τα δυο φρούρια της Κέρκυρας, το κάστρο των Κυθήρων κ.ά. Η Φορτέτσα είναι όμως μία στην ονοματολογία των ελληνικών κάστρων: Η Φορτέτσα του Ρεθύμνου.

«Καστρολογικοί» όροι

Χρήσιμοι όροι που αφορούν τη λειτουργία, κατασκευή και οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων:

Προμαχώνας

Προεξέχον τμήμα τείχους ή συνηθέστερα προκεχωρημένος πύργος με αυτόνομη οχύρωση που αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου φρουρίου. Ο προμαχώνας μπορούσε να ήταν και τελείως αποκομμένος από το υπόλοιπο κάστρο. Οι πιο ονομαστοί προμαχώνες της Ελλάδας είναι στο φρούριο του Παλαμηδίου.

Συνώνυμα του προμαχώνα είναι το προπύργιο και το τουρκικό ντάπια ή τάπια. Στα αγγλικά λέγεται bastion.

Τάφρος

Τεχνητό όρυγμα στο έδαφος με αρκετά μεγάλο βάθος και πλάτος, γύρω από το εξωτερικό τείχος του κάστρου με σκοπό την ενίσχυση της προστασίας του. Μπορούσε να ήταν ένυδρη ή άνυδρη. Η σημασία της ελαττώθηκε με την εξέλιξη του πυροβολικού. Ήταν απαραίτητο εξάρτημα σε κάστρα της Δύσης που είναι πιο «πεδινά» σε σχέση με τα ελληνικά τα οποία στην πλειοψηφία τους είναι σε θέσεις με φυσική οχύρωση και σπάνια διαθέτουν τάφρο.

Η πιο χαρακτηριστική τάφρος των ελληνικών κάστρων είναι αυτή του φρουρίου της Μεθώνης. Γέμιζε με θάλασσα και σήμερα είναι στεγνή (μάλλον για να προστατευθεί το μνημείο από τη διάβρωση, αλλά το κάστρο θα ήταν πολύ πιο εντυπωσιακό με την τάφρο γεμάτη)

Περίβολος

Ο εξωτερικός περίβολος ήταν βασικό συστατικό της οχύρωσης των μεγάλων κάστρων και των μεγάλων πόλεων. Πρόκειται για χώρο πλάτους λίγων μέτρων γύρω από το κυρίως κάστρο που προστατευόταν με εξωτερικό περιτείχισμα παρέχοντας πρόσθετη προστασία στην οχύρωση.

Σε κάποιες περιπτώσεις το εξωτερικό περιτείχισμα του περιβόλου ήταν εξίσου ισχυρό με το κυρίως τείχος, οπότε θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τον περίβολο σαν τον κενό χώρο -κάτι σαν μικρή περιμετρική αυλή- στο ενδιάμεσο ανάμεσα στο διπλό εξωτερικό τείχος του κάστρου.

Περίβολος γενικά λέγεται και η μεγάλη εσωτερική αυλή ή κεντρική πλατεία του κάστρου η οποία δεν είχε ιδιαίτερο αμυντικό ρόλο αλλά υπήρξε επίσης βασικό στοιχείο των κάστρων.

Στα αγγλικά ο περίβολος λέγεται bailey ή ward.

Μεσοπύργιο

Μεσοπύργιο ή Μεταπύργιο ή Μεταπρομαχώνας ή Κορτίνα είναι το ενδιάμεσο τμήμα του τείχους του κάστρου μεταξύ δύο πύργων. Συνήθως ήταν ευθύγραμμο αλλά σε πιο προχωρημένες κατασκευές ήταν τεθλασμένο. Στα αγγλικά curtain wall, στα ιταλικά cortina.

Παραπέτο

parapetΗ λέξη παραπέτο χρησιμοποιείται σήμερα για το προστατευτικό τοιχίο που σκοπό έχει την προφύλαξη από πτώσεις στην άκρη γεφυρών, ταρατσών, μπαλκονιών κλπ. Προέρχεται από το ιταλικό parapetto (από το parare=προφυλάσσω + petto=στήθος) και η αρχική σημασία της λέξης αφορούσε κάστρα. Πρόκειται για πρόσθετο τειχίο στο επάνω μέρος των εξωτερικών τειχών του κάστρου που προστάτευε τους υπερασπιστές και πάνω στο οποίο σχηματίζονταν οι πολεμίστρες.

Στα αγγλικά ό όρος είναι battlement και όταν έχει την οδοντωτή μορφή με τις διαδοχικές πολεμίστρες, crenelation.

Πολεμίστρα

Στενό άνοιγμα τείχους ή οχυρώματος, από όπου αμύνονται οι υπερασπιστές του εναντίον των επιτιθεμένων. Η κλασική εικόνα για τις πολεμίστρες είναι ο οδοντωτός σχηματισμός στο παραπέτο, αλλά πολεμίστρες υπήρχαν και χαμηλότερα. Στα αγγλικά ο όρος για το άνοιγμα της πολεμίστρας είναι crenel ενώ τα προστατευτικά τοιχία εκατέρωθεν λέγονται merlon.

Ακρόπυργος

Πρόκειται για ένα άλλο χαρακτηριστικό των μεγάλων κάστρων. Ήταν ο ψηλός και κεντρικός πύργος του κάστρου, με δική του ανεξάρτητη οχύρωση. Ήταν το πιο ισχυρό σημείο του και χρησίμευε σαν παρατηρητήριο, αλλά και σαν τελευταία άμυνα. Επιπλέον ήταν το κέντρο διοίκησης και ο τόπος διαμονής του κύρη του κάστρου. Η πρόσβαση προς αυτό δεν ήταν εύκολη, αλλά προστατεύονταν από άλλες εσωτερικές οχυρώσεις.

Στα ελληνικά κάστρα δεν είναι και τόσο συνηθισμένος (είτε δεν στέκεται όρθιος).

Ο πιο γνωστός ελληνικός ακρόπυργος είναι αυτός που δεσπόζει στο κάστρο του Πλαταμώνα. Στα αγγλικά λέγεται keep, στα ιταλικά mastio, στα γαλλικά donjon.

Γκουαρντιόλα

Γκουαρντιόλα ή Σεντινέλλα

Η λέξη δεν είναι γνωστή (καμιά σχέση με τον τέως προπονητή της Barca) αλλά καλό θα είναι να την ξέρουμε. Σημαίνει την προεξέχουσα καλυμμένη, κτιστή σκοπιά. Είναι βασικό καστρικό εξάρτημα και σχεδόν σήμα κατατεθέν των ενετικών κάστρων.

Μια χαρακτηριστική γκαρντιόλα είναι αυτή της Ακροναυπλίας που τη βλέπουμε πολύ εύκολα από την πλατεία Σταϊκόπουλου στο Ναύπλιο.

Καστελλάνος

Ο διοικητής του κάστρου, φρούραρχος. Από το λατινικό castellanus. Υπάρχει παρεμφερής όρος σε όλες τις δυτικές γλώσσες (en:castelan, it castellano). H λέξη έχει περιπέσει σε αχρηστία στα Νέα Ελληνικά χρησιμοποιείται όμως ευρέως σε πολλά μεσαιωνικά κείμενα και βέβαια στο Χρονικόν του Μωρέως.6

**www.giannisstathis.blogspot.com

Βιβλιογραφία

1.Κάστρα της Ηπείρου.Βασίλης Μαργαρης.

2.Κωστας Μιχαηλίδης . Η Πάργα , Η ιστορία της απ΄τα παλιά χρονια έως τα σήμερα. 1960

3.H οχυρωματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα library.tee.gr/digital/books_notee/.../book_59509_georgopoulou.pdf

4.ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΣΑΛΒΑΤΩΡ, Η ΠΑΡΓΑ , Σελ 150, Εκδόσεις Σπίλιας

5.ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ, ΣΠΥΡΟΥ ΜΟΥΣΕΛΙΜΗ ,ΓΙΑΝΝΙΝΑ 1978

6.www.Kastra.eu

7.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΟΥΜΑΣ, ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ , βιβλιοπωλείον της Εστίας.

8.ΚΑΣΤΡΑ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ , Αθήνα 1990

9.ΛΙΜΑΝΙΑ – ΦΡΟΥΡΙΑ , ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

10.A VOYAGE IN HISTORY AND LEGEND . Castles-forts-towers in Greece, A.Carrer

11.ΓΙΑΝΝΗ ΣΑΡΡΑΣ, Η ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ, ΤΟΜΟΣ Β'

12.ΠΑΡΓΑ, Παν. Κυρούσης

13.Η ΠΑΡΓΑ ΚΑΙ ΤΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ. C.P. DE BOSSET. Εκδόσεις Δωδώνη.

14.ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΠΟΥΚΕΒΙΛ , ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ , ΗΠΕΙΡΟΣ

14.ΠΑΡΓΑ, Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ: ΘΕΟΦΙΛΟΣ Δ. ΜΠΑΣΓΙΟΥΡΑΚΗΣ

15.Γιάννη Γκίκα , Κάστρα Ταξίδια , εκδόσεις ΑΣΤΗΡ

16.Τα κάστρα της Ελλάδας, Εκδόσεις EXPLORER AEBE

17.Αλή Πασάς, Αναστάσιος Παπασταύρος.