Tο ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ . Τόπος συνάντησης
,της παράδοσης, της τοπικής κοινωνίας, της ορθοδοξίας ,της δημοτικής μουσικής
,του νόστου, του χορού του κεφιού, του
ξεφαντώματος και της ιστορίας.
Toυ Γιάννη Στάθη.
Πρόλογος
Ως Ηπειρώτης πάντα πίστευα ότι στα πανηγύρια
συναντά κανείς την πραγματική Ήπειρο. Ως
Θεσπρωτός με βαθιές οικογενειακές ρίζες
στην «άπειρο χώρα»* πέρασε μάλλον
στα γονίδιά μου η αγάπη για τα ήθη τα έθιμα την ιστορία και την παράδοση της
Ηπείρου.. Από παιδί με γοήτευαν τα
ηπειρώτικα πανηγύρια. Κρατώ έντονα στην
μνήμη μου αναμνήσεις και ακούσματα από
το πανηγύρι. Πολλά έχουν αλλάξει από
τότε. Ωστόσο ο πυρήνας του πανηγυριού παραμένει μέχρι και σήμερα
αναλλοίωτος. Είναι χαρά, διασκέδαση,
κατάνυξη, ξεφάντωμα, αντάμωμα, επικοινωνία, ψυχαγωγία και κοινές μνήμες. Είναι ένα φαινόμενο μουσικό, χορευτικό, θρησκευτικό
, κοινωνικό, τελετουργικό, ένα πεδίο κοινωνικής δράσης βίωσης και αναβίωσης της
παράδοσης.
Τα παραδοσιακά πανηγύρια αποτελούν ένα μέσο
έκφρασης του λαϊκού πολιτισμού και της κοινωνικής συνοχής
Σε ένα
πανηγύρι διακρίνει κανείς, δύο μεγάλες ενότητες οι οποίες παρόλο που είναι
διαφορετικές, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους και η αρμονική συνύπαρξη
και λειτουργία τους είναι προϋπόθεση για την ύπαρξη του πανηγυριού. Πρόκειται για την θρησκευτική και την
ψυχαγωγική ενότητα. Θα μπορούσε κανείς
να αναφέρει και την οικονομική διάσταση στα πανηγύρια ωστόσο αυτή η ενότητα είναι σήμερα
περιορισμένη και δεν θα αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς αυτής της εργασίας
Τα πανηγύρια, το σπουδαίο αυτό κομμάτι της
ελληνικής παράδοσης και συμπυκνώνουν ως
κοινωνικό γεγονός τόσο πολιτισμό όσο
καμία άλλη εκδήλωση. . Θρησκευτικές τελετές
και λιτανείες, μουσικά γλέντια και
παραδοσιακοί χοροί συνθέτουν την εικόνα ενός πανηγυριού.
Το πανηγύρι δεν αποτελούσε για το χωρίο ένα απλό
ψυχαγωγικό μέσο, αλλά επιτελούσε πολύ σημαντικές λειτουργίες. Ήταν και είναι ένα άτυπο
ραντεβού για την συνάντηση όλης της
κοινότητας η οποία βρισκόταν διασκορπισμένη
και επιβεβαίωνε σε συμβολικό επίπεδο την ενότητα και την συνοχή της
εκτονώνοντας τις όποιες αντιπαλότητες μέσα από τους χορούς . Διασφάλιζε και
μεταβίβαζε στις νεότερες γενιές τις ηθικές αξίες της κοινωνίας .Συμφιλίωνε μέσω της
τελετουργίας το παρελθόν με το παρόν. Αποτελούσε μια από τις ευκαιρίες των
κάτοικων για ψυχική εκτόνωση και ψυχαγωγία. Τέλος προετοίμαζε το έδαφος για
γνωριμίες μεταξύ των νεων εξυπηρετώντας
την κοινωνική ανάγκη ευρέσεως συντρόφου.
Η διαβρωτική επίδραση του χρόνου σε συνδυασμό με τις δυνάμεις τις εξέλιξης
, μετέβαλλαν τη φυσιογνωμία του
πανηγυριού .Δυστυχώς ,κάποιες φορές , η εμπορευματοποίηση αλλά και η «μοντέρνα» προσαρμογή,
«τραυματίζει» το αυθεντικό ηπειρώτικο πανηγύρι. . Τα πλαστικά τραπεζοκαθίσµατα,
τα σουβλάκια και οι µπύρες αποτελούν δυστυχώς βασικά χαρακτηριστικά πολλών σημερινών
πανηγυριών. Ακούγονται τραγούδια τα οποία
δεν έχουν καμία σχέση με την ιστορία με την παράδοση και με την αισθητική ενός πανηγυριού …. «Πρωταγωνιστούν»
πλαστικές καρέκλες, νάιλον
τραπεζομάντιλα, πλαστικά ποτήρια, μικροφωνικές
εγκαταστάσεις οι οποίες παραποιούν και
αλλοιώνουν κάθε νότα και κάθε ήχο.., ,
ήχοι ηλεκτρικής κιθάρας, αρμόνιου,
ντραμς με συνέπεια την κακοποίηση της μουσικής από τις εντάσεις των ενισχυτών
και των ηχητικών εφέ και
φυσικά «ερμηνευτές» των οποίων οι ερμηνείες απέχουν...και από τα
χαμηλότερα αποδεκτά επίπεδα.. Αυτά σε καμία
περίπτωση … δεν είναι ηπειρώτικο
πανηγύρι… 4
Το σύγχρονο πανηγύρι και τα έθιμα του αποτελούν κομμάτι της ζωντανής
παράδοσης που συνεχώς εξελίσσεται. Τα έθιμα δεν μένουν στάσιμα αλλά ακολουθούν
την εξελικτική πορεία της κοινωνίας η οποία τα δημιουργεί και προσαρμόζονται στις αλλαγές
που αυτή υφίσταται. Μέσω αυτης της
διαδικασίας εξασφαλίζεται η επιβίωση τους.
Σήμερα οφείλουμε να δούμε το πανηγύρι όχι σαν μια
προσπάθεια διατήρησης ενός απλού εθίμου και μιας παράδοσης, αλλά σαν μια
προσπάθεια διατήρησης μιας πολιτιστικής κληρονομιάς η οποία έρχεται από τα βάθη των αιώνων. H διατήρηση του πανηγυριού, του πανάρχαιου
αυτού εθίμου, είναι ένα ιστορικό και πολιτιστικό στοίχημα.
Η προσδοκία μου είναι , η εργασία
αυτή να αποτελέσει το ερέθισμα για συζητήσεις και αναμνήσεις που θα οδηγήσουν
την έρευνα σε νέες διαστάσεις οι οποίες
ίσως φωτίσουν περισσότερο το έθιμο του πανηγυριού. Και αυτό ακριβώς το ερέθισμα, θα είναι η
μεγαλύτερη συνεισφορά αυτής της
προσπάθειας.
Το πανηγύρι είτε έτσι, είτε αλλιώς συνεχίζει το
ταξίδι του.
Εισαγωγή
Δεν θα μπορούσα να βρω καλύτερο τρόπο ξεκινήσω την προσέγγιση μου στο «ηπειρώτικο πανηγύρι» παρά
με την περιγραφή την οποία δίνει στο βιβλίο του , το οποίο είναι δώρο στην Ήπειρο,
«Ηπειρώτικο Μοιρολόι» ο Christopher King (2) …. «Κάτω από τον έναστρο ουρανό γλυκομυρωδάτος καπνός ανέβαινε από κάθε
σημείο της πλατείας. Στην ανατολική
γωνιά παραταγμένες στη σειρά σαν στρατιώτες σε παρέλαση ήταν ψησταριές με
κάρβουνα όπου ψήνονταν σουβλάκια και λουκάνικα.
Στην δυτική μεριά μία τεράστια σούβλα γυρνούσε αργά περασμένη μέσα από μία συκωταριά με μυρωδικά
και σκόρδο και περιτυλιγμένη με αρνίσια άντερα.
Ήταν το κοκορέτσι. Στην πάνω
μεριά έψηναν καλαμπόκια ενώ σχεδόν οι πάντες κρατούσαν ένα τσιγάρο που έμοιαζε
να μην σβήνει ποτέ. Το κέφι – το αίσθημα
της ανάτασης ήταν γλυκό και πυκνό σαν τον καπνό. Ήμασταν μέρος του πανηγυριού».
Οι άνθρωποι της Ηπείρου ζουν τα πανηγύρια τους πιο
έντονα και φυλάν τις παραδόσεις τους πιο αυστηρά. Οι τοπικές γιορτές στην
Ήπειρο και σε άλλες απομακρυσμένες περιοχές της χώρας έχουν διατηρήσει σε
μεγάλο βαθμό την καθαρότητά τους.
«Πανηγυρι
τ' Άι 'Λιος, της Αγίας Παρασκευής, του
‘Αι Σωτήρος , της Αγιά Μαρίνας ,της Παναγίας» .
Στην Ήπειρο σε κάθε χωριό ακόμα και στο πιο μικρό γίνονται πανηγύρια τα
οποία διοργανώνονται προς τιμή της Αγίας
ή του Αγίου ο οποίος είναι ο προστάτης του χωριού. Το πανηγύρι στο χωριό είναι
αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού καλοκαιριού
. Μια παράδοση που ζει κανείς από τα
παιδικά του χρόνια. Από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της πολιτισμικής
κληρονομιάς κάθε χωριού και βασικό συστατικό της ταυτότητάς του .
Τα πανηγύρια διοργανώνονται στην κεντρική εκκλησία
του χωριού σε ενοριακές εκκλησίες ή ξωκλήσια σε τόπους που έχουν συνδεθεί με
την παρουσία του Αγίου με κάποιο θαύμα που έγινε ή κάποιο σχετικό γεγονός που
χάνεται στο βάθος των χρόνων. Κάθε πανηγύρι γίνεται σε συγκεκριμένη ημερομηνία
την ημέρα που γιορτάζει ο Άγιος για να δοξάσουν το όνομά του και να τιμήσουν
την μνήμη του. Τα πανηγύρια είναι ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνικής ζωής κάθε
τόπου .Είναι η τοπική γιορτή, συνάθροιση, το αντάμωμα, η μάζωξη, η συζήτηση, η
ευκαιρία να βρεθεί κανείς με τους συγχωριανούς τους και φυσικά η αφορμή για
γλέντι.
Οι ηλικιωμένοι και λιγοστοί πλέον κάτοικοι των
χωριών, περιμένουν με λαχτάρα το καλοκαίρι, να γυρίσουν στα χωριά τα παιδιά και
τα εγγόνια τους, από την Αθήνα ή το εξωτερικό, η γειτονιά να γεμίσει φωνές, να
ανοίξουν οι πόρτες και τα παντζούρια στα ερμητικά κλειστά σπίτια του τόπου
τους. «Θα τα πούμε στο πανηγύρι στο χωριό», είναι η πλέον χαρακτηριστική
κουβέντα που ανταλλάσσουν οι ξενιτεμένοι. Για τους περισσότερους αποτελεί και
την αφορμή, για να επιστρέψουν έστω για λίγο στα πατρικά τους και να φύγουν με
την υπόσχεση της αντάμωσης την επόμενη χρονιά.
Στα δύσκολα χρόνια των δεκαετιών του '50 και του '60,
το κύμα της μετανάστευσης φούντωσε στην
Ήπειρο και οδήγησε πολλούς στην Αμερική,
την Αυστραλία, τη Γερμανία και την Αθήνα. Ομως ποτέ δεν ξέχασαν τα χωριά τους
και τα σπίτια τους. Στο πανηγύρι συναντιούνται και πάλι, επικοινωνούν, ο
καθένας έχει και την δική του ιστορία να πει, έχει να δώσει την δική του
παραγγελία στον κλαριντζή, το δικό του αγαπημένο τραγούδι, να χορέψει.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΝΗΓΥΡΙΟΥ
Πως περιγραφει η η ετυμολογία το πανηγύρι:
Σύνθετος ο λεκτικός τύπος από το πᾶν (όλος) και το
ἄγυρις (συνέλευση). Αυτό το ἄγυρις βγαίνει από το ἀγείρω, το συγκεντρώνω,
δηλαδή η πανήγυρις και το νεοελληνικό μας πανηγύρι είναι μια γενική
συγκέντρωση. Το -α του ἄγυρις έγινε -η, γιατί, όταν συνθέτουμε στη γλώσσα μας
το αρχικό βραχύ φωνήεν, τρέπεται σε μακρό. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τη
σύνθετη ομόρριζη λέξη ομήγυρης.
Πανηγύρι*** ονομάζουμε και κάθε είδους γλέντι και ξεφάντωμα, που
προϋποθέτει κόσμο πολύ και θορυβώδη. Μουσική και διασκέδαση είναι απαραίτητα σε
κάθε πανηγύρι.
Τα πανηγύρια αποτελούν σπουδαίο κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού, καθώς
περιλαμβάνουν τόσες αρχετυπικές δράσεις και τελετουργίες, που θα ήταν λάθος να
τα δούμε απλώς σαν γιορτή ή ξεφάντωμα.
Κι αν στα πρώτα χρόνια που χρησιμοποιούνταν η λέξη σήμαινε μόνο το πανηγύρι
προς τιμήν των θεών, στα χριστιανικά χρόνια εξακολουθούσε να δηλώνει το ίδιο.
Οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές έχουν τα πανηγύρια τους και οι εορταζόμενοι
άγιοι επίσης. Μετά τις λατρευτικές εκδηλώσεις, ακολουθεί πλούσιο φαγοπότι,
χορός και τραγούδι ανάλογα με τις επιταγές της ημέρας. Οι ιεροί ναοί
πανηγυρίζουν, αλλά και έξω από αυτούς στήνεται μια πραγματική εμποροπανήγυρη.
Οι ρίζες του πανηγυριού
Παραθέτω απόσπασμα από το βιβλίο «ΤΑ
ΑΝΩ ΡΑΒΕΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΔΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΖΑΓΟΡΟΧΩΡΙΑ
του ΒΑΚΑΛΗ Χ. ΘΑΝΑΣΗ» το οποίο περιγράφει
με παραστατικότητα και με ζωντάνια την ιστορική , τη θρησκευτική και κοινωνική
διαδρομή του πανηγυριού στην Ήπειρο
: “Όσο οδεύει κανείς προς το
παρελθόν διαπιστώνει ότι τα πανηγύρια αποτελούσαν σημαντικότατες εκδηλώσεις της
κοινωνικής ζωής και σπάνιες ευκαιρίες των ανθρώπων να εκφράσουν τον εσωτερικό
τους κόσμο μέσα από την κοινή διασκέδαση.
Στα
χρόνια της Τουρκοκρατίας τα πανηγύρια ήταν τριών ειδών: αυτά που γίνονταν στα
μοναστήρια και ήταν τα μεγαλύτερα, αυτά που γίνονταν σε κάθε χωριό για τον
εορτασμό του πολιούχο και τα οικογενειακά λεγόμενα, αυτά δηλαδή που γίνονταν
προς τιμήν του προστάτη Αγίου της οικογένειας.
Τα τελευταία εξέλειπαν πολύ γρήγορα καθώς εγκαταλείφθηκε και η συνήθεια
να τιμάται ο Άγιος της κάθε οικογένειας.
Στα τέλη όμως του 19ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού, κάθε
οικογένεια τιμούσε έναν ιδιαίτερο Άγιο που ήταν προστάτης της και μία
συγκεκριμένη μέρα του χρόνου γινόταν στο σπίτι ένα μικρό γλέντι για την χάρη
του. Είναι άλλωστε γνωστό ότι όσο οι κοινωνίες των δυτικότερων Ζαγοροχωριών
ήταν οργανωμένες σε πατριές, κάθε πατριά είχε και ένα μικρό εκκλησάκι
αφιερωμένο στον Άγιο προστάτη της, που φανέρωνε μεν το έντονο θρησκευτικό
συναίσθημα των κατοίκων, αλλά ταυτόχρονα κατοχύρωνε και ιδιοκτησίες στη
συγκεκριμένη οικογένεια ως βακούφικες.
Είναι επίσης χαρακτηριστικό το γεγονός ότι κάθε νύφη που παντρευόταν σε
άλλο χωριό ήταν ηθικά υποχρεωμένη να έχει στην προίκα της μία εικόνα του Αγίου
προστάτη της οικογένειάς της, τον οποίο και τιμούσε και στο καινούργιο σπίτι
που έμπαινε.
Τα
μεγαλύτερα ωστόσο πανηγύρια ήταν αυτά που γίνονταν στα μοναστήρια, καθώς
συγκέντρωναν κόσμο από πολλά παρακείμενα χωριά.
Την εποχή που δεν υπήρχαν τροχοφόρα μεταφορικά μέσα, οι προσκυνητές
ξεκινούσαν ακόμα και μέρες πριν με τα πράγματα (αλογομούλαρα) για να τιμήσουν
τον Άγιο αλλά και να προμηθευτούν από το παζάρι λογής λογής αντικείμενα της
καθημερινής τους χρήσης. Στην περιοχή
των δυτικότερων Ζαγοχώριων τα
σημαντικότερα μοναστηριακά πανηγύρια ήταν την ημέρα τη Ζωοδόχου Πηγής όπου γιόρταζε
η μονή Σπηλαιωτίσσης της Αρτσίτσας, στις 8 Σεπτεμβρίου που γιόρταζε η μονή
Βελλάς και τον Δεκαπενταύγουστο που γιόρταζε η μονή της Μολυβδοσκέπαστης.
Στα
τέλη του 19ου αιώνα, που τα μοναστήρια αυτά βρίσκονταν στην ακμή τους και
διατηρούσαν τη μεγάλη τους περιουσία, αναλάμβαναν μόνα τους τη διοργάνωση των
πανηγυριών με μεγάλο τραπέζι για τους προσκυνητές, οι οποίοι αφιέρωναν διάφορα
αναθήματα, τάματα, ακόμα και σφάγια, αποτελώντας έτσι μία σημαντική πηγή εσόδων
για το μοναστήρι. Είναι χαρακτηριστικό
το γεγονός ότι οι μοναχοί διέθεταν όλον τον απαραίτητο εξοπλισμό για τη διοργάνωση
του πανηγυριού, όπως καζάνια, λίμπες, λαγένια, πιάτα, κι ότι τέλος πάντων ήταν
απαραίτητο για ένα τόσο μεγάλο τραπέζι.
Σημειωτέον ότι τα πανηγύρια αυτά κρατούσαν τρεις μέρες και κατά την
διάρκειά τους οι προσκυνητές κοιμόντουσαν στο ύπαιθρο. Με την παρακμή των μοναστηριών, τα πανηγύρια
αυτά έχασαν την αίγλη τους και σήμερα ελάχιστοι πληροφορητές θυμούνται τη
μεγαλοπρέπειά τους.
Τα
πιο προσφιλή όμως πανηγύρια, που διατηρούνται ακόμη και σήμερα στα περισσότερα
χωριά, ήταν αυτά που διοργανώνονταν προς τιμή του πολιούχο. Φρόντιζαν μάλιστα να γιορτάζουν τη μνήμη
αυτού, την επέτειο κάποιου γεγονότος της ζωής του που έπεφτε τη θερινή περίοδο
για να έχουν σύμμαχο τον καιρό στη διοργάνωση του πανηγυριού”. “Ανήμερα της γιορτής του Αγίου και μετά τη
Θεία λειτουργία, όλοι οι πανηγυριστές με τη συνοδεία οργάνων επισκέπτονταν ένα
ένα τα σπίτια των εορταζόντων όπου ο οικοδεσπότης τους κερνούσε ρακί και
λουκούμι, ενώ ταυτόχρονα γινόταν γλέντι και χορός στην αυλή του σπιτιού
του.
Μετά
τη λήξη των επισκέψεων, το μεσημέρι γινόταν τραπέζι στο χαγιάτι της εκκλησίας,
που διοργάνωνε η εκκλησιαστική επιτροπή με φαγητό παραδοσιακό. Τέτοιο φαγητό προ του 1940 ήταν κοφτό
(προβατίνα με στάρι) που στο Πωγώνι διατηρείται και σήμερα. Ειδικά όμως στα δυτικότερα Ζαγοροχώρια μεταπολεμικά
αντικαταστάθηκε από το γιαχνί και το βραστό με πιλάφι, φαγητά που συνηθίζονταν
ως επί το πλείστον στους γάμους. Τα
σκεύη, δηλαδή τα καζάνια, πιάτα, λίμπες κλπ ανήκαν όλα στην εκκλησία, ενώ οι
μάγειροι ήταν καθιερωμένοι και δεν άλλαζαν κάθε χρόνο. Προπολεμικά, που δεν υπήρχαν τραπέζια και
καθίσματα, στο χαγιάτι κάθονταν μόνο οι άντρες, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά
κάθονταν σε στρωσίδια κάτω από κάποια σκιά στον περίβολο της εκκλησίας. Μάλιστα, οι άντρες, πάνω στα γόνατά τους
έβαζαν ένα μονοκόμματο πανί για να μην λερώνονται, το λεγόμενο πεσκήρι. Σε ναούς που δεν είχαν χαγιάτι, κάθε
οικογένεια καθόταν κάτω από κάποιο δέντρο του περίβολου το οποίο ας σημειωθεί
ότι ήταν καθορισμένο και κατοχυρωμένο σ΄ αυτήν για κάθε πανηγύρι. Η δε εκκλησιαστική επιτροπή με την εικόνα του
Αγίου, το κανίστρι και την συνοδεία των οργάνων, μάζευε από τον καθένα τον
«οβολόν» του για τις ανάγκες της εκκλησίας.
Το γλέντι συνεχιζόταν το βράδυ στο μεσοχώρι, με τραγούδι και χορό, με καθιερωμένη
όμως σ’ αυτόν την προτεραιότητα των φιλοξενουμένων. “ 14 . ΤΑ ΑΝΩ ΡΑΒΕΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΔΥΤΙΚΟΤΕΡΑ
ΖΑΓΟΡΟΧΩΡΙΑΒΑΚΑΛΗΣ Χ. ΘΑΝΑΣΗΣ
Οι ρίζες του πανηγυριού βρίσκονται βαθιά μέσα στο
χρόνο και ήδη από την εποχή της αρχαιότητας ήταν άμεσα συνυφασμένο με το
θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων. Έπαιρνε δε σάρκα και οστά στις διάφορες
λατρευτικές τελετουργίες. Το έθιμο του πανηγυριού διατηρήθηκε από την Εκκλησία
μας και ενσωματώθηκε στο εορτολόγιό της. Γι’ αυτό πάνω απ’ όλα σημαίνει
συμμετοχή σε θρησκευτική γιορτή, που ξεκινά αποβραδίς με την Ακολουθία του
Εσπερινού και συνεχίζεται ανήμερα με την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, την
αρτοκλασία και την περιφορά της εικόνας του εορταζομένου Αγίου, της Παναγίας,
του Σωτήρος κλπ.
Στην Ήπειρο , το πανηγύρι έχει
εμφανίσει διαχρονικά ιδιαίτερη αντοχή. Η αντοχή του οφείλετε στο ότι έχει διατηρήσει αναλλοίωτα μέχρι τις
μέρες μας πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, που το κάνουν
ιδιαίτερα ζωντανό και όμορφο.
Η παράδοση των πανηγυριών συνδέεται κυρίως με τον αγροτικό χώρο, με
επίκεντρα τόσο τις εκκλησίες των οικισμών, όσο και τα υπαίθρια εξωκλήσια.
Παλαιότερα την οργάνωση των πανηγυριών αναλάμβαναν οι κοινότητες, οι
επαγγελματικές συντεχνίες, καθώς και οι γεωργικοί και κτηνοτροφικοί σύλλογοι.
Σήμερα, πολλά πανηγύρια διατηρούνται (και) με τη συμβολή πολιτιστικών συλλόγων,
ενώ αρκετά δυστυχώς έχουν πλέον
ξεχαστεί.
Τα μεγάλα, αλλά (ακόμη) και τα μικρότερα πανηγύρια έπαιζαν σημαντικό ρόλο
στα ηπειρώτικα εμπορικά και βιοτεχνικά
δίκτυα, αφού αποτελούσαν ευκαιρία για την έκθεση και πώληση διαφόρων αγροτικών
και βιοτεχνικών προϊόντων, ή για την παρουσίαση και αγοραπωλησία ζώων. Σήμερα
αυτή η εμπορική διάσταση έχει σχεδόν εκλείψει, αλλά συνεχίζουν να αποτελούν χώρους
διακίνησης φθηνών κυρίως «κινέζικων» οικιακών και ψυχαγωγικών προϊόντων, καθώς
και παιδικών παιχνιδιών .
Το θρησκευτικό στοιχείο
Αφορµή για την τέλεση του πανηγυριού είναι η
θρησκευτική γιορτή. Το τελετουργικό της εκκλησίας είναι αναπόσπαστο κοµµάτι του πανηγυριού και η µέρα της γιορτής είναι ηµέρα ιερή γιατί λατρεύεται το θείο. Το πανηγύρι
ξεκινά στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας και το χορό πολλές φορές «ανοίγει ο
παπάς» συµβολίζοντας τη θρησκευτική βάση του πανηγυριού. Η εκκλησία προσπαθεί
να είναι παρούσα σε όλες τις σηµαντικές στιγµές
της ζωής, στις χαρές, στις λύπες, στις
δυσκολίες
Τα περισσότερα πανηγύρια πραγματοποιούνται προς
τιμήν των Αγίων της Ορθόδοξης εκκλησίας σ' όλη τη διάρκεια του χρόνου,
ιδιαίτερα όμως τη θερινή περίοδο.
Τα πανηγύρια παλαιότερα διαρκούσαν
πολλές μέρες και διαδραμάτιζαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην κοινωνική, πολιτισμική
και οικονομική ζωή του τόπου.
Το θρησκευτικό στοιχείο το νιώθει κανείς έντονα την παραμονή της γιορτής
οπότε και ψέλνεται η λειτουργία του
Εσπερινού, αλλά και ανήμερα στην κυρίως λειτουργία και στην αρτοκλασία.
Εδώ οι πιστοί συμμετέχουν με την μεγαλύτερη κατάνυξη και ευλαβικά προσεύχονται
και ψάλουν τους ύμνους της ορθοδοξίας.
Στις θρησκευτικές γιορτές, στις εκκλησιές και στα ξωκλήσια, καθώς και στα
μοναστήρια γίνονταν από κείνα τα χρόνια συγκεντρώσεις προσκυνητών. Η συνάντηση αυτή γεννούσε αισιοδοξία, κέφι και γλέντι στο
πλήθος που δημιουργούσε το πανηγύρι .Καθιέρωσαν τα πανηγύρια αυτά κυρίως τους
καλοκαιρινούς μήνες σε γραφικές
τοποθεσίες και εκκλησάκια την ημέρα γιορτής των αγίων που προσκυνούσαν και
τιμούσαν.
Ξεχώριζε η ημέρα του πανηγυριού στο
χωριό και άλλαζε όψη με τη θρησκευτική και γιορταστική του μορφή. Ατμόσφαιρα,
αγάπης και κεφιού επικρατούσε σε χωριανούς και πανηγυριώτες. Στην πλατεία, το
«χοροστάσι»*, συνήθως δίπλα από την εκκλησία, κάτω από τα βαθύσκιωτα δέντρα,
στρώνονταν τα τραπέζια και στήνονταν οι χοροί με τα όργανα ή τα τραγούδια με το
στόμα.
Τα χωριά περίμεναν τις γιορτές σαν
μεγάλο γεγονός. Από την παραμονή ακόμα, από την ώρα που η καμπάνα θα χτύπαγε
εσπερινό, σταματούσε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.
Ο άνθρωπος του μόχθου έχοντας έντονη την ανάγκη της ανάπαυλας από τη
δουλειά, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία των θρησκευτικών εορτών των Αγίων, το
όνομα των οποίων τιμούσαν οι εκκλησίες του χωριού, για να διασκεδάσει, τιμώντας
έτσι με το δικό του τρόπο τη θρησκεία.
Συνήθως, όταν η κεντρική εκκλησία ή τα εξωκλήσια, γιόρταζαν επακολουθούσε
γλέντι. Μετά τις λατρευτικές τελετές θρησκευτικού χαρακτήρα που συνηθίζονταν
(εσπερινός – αρτοκλασία, Θεία Λειτουργία, περιφορά εικόνας, λιτανεία) άρχιζαν
το χορό και το τραγούδι.
“Το πανηγύρι πρέπει να το ευλογήσουν οι παπάδες και να το καθαγιάσει η
εκκλησία. Στο πανηγύρι της Βίτσας
συγκεκριμένα υπάρχει τέτοια προσέλευση ώστε η γιορτή ξεκινάει μία μέρα πριν τον
Δεκαπενταύγουστο. Την προηγούμενη μέρα
γίνεται μία ειδική προσευχή, ο Εσπερινός, και κατόπιν ξεκινάει η περιφορά των
εικόνων της Παναγίας δια μέσου της πλατείας.
Τότε αρχίζει η μουσική. Το
επόμενο πρωί τελείται λειτουργία και η πλατεία του χωριού ευλογείται, έτοιμη
και πάλι για την μουσική. Λίγο το πρωί
και πιο αργά το απόγευμα μετά το μεσημεριανό ύπνο.” 168 King 2
Τα πανηγύρια είναι πάρα πολλά όσοι και οι Άγιοι του χριστιανικού
εορτολογίου. Μπορεί να μην έχουν την
σπουδαιότητα και την σημασία του παρελθόντος, παρ όλα αυτά όμως είναι ακόμα
άρρηκτα συνδεδεμένα με την παράδοση, τον τόπο, το θρησκευτικό συναίσθημα και
μία άλλη αντίληψη κοινωνικής ζωής.
Πορεία προς το πανηγύρι
Το πανηγύρι ήταν ημέρα σταθμός για όλους του συγχωριανούς . Σ’ αυτό
αντάμωναν με φίλους και συγγενείς, αυτό είχαν ορόσημο οι ξενιτεμένοι για την
επίσκεψή τους στο χωριό. Οι χωριανοί φορούσαν τα «καλά τα ρούχα» και οι κοπέλες
και τα νεαρά αγόρια περίμεναν πώς και πώς τη μέρα του πανηγυριού. Οι
οικογένειες και τα σόγια του χωριού συγκροτούσαν παρέες και πήγαιναν στο
πανηγύρι. Όλοι μαζί κάθονταν κι έτρωγαν και τα μέλη της παρέας θα σηκώνονταν
για χορό μαζί.
Υπήρχε ένα τυπικό που τηρούνταν στα περισσότερα πανηγύρια των χωριών.
Ανήμερα της γιορτής του Αγίου, τον οποίο τιμούσε η εκκλησία και σχεδόν μετά τη
θεία λειτουργία, αφού το εκκλησίασμα έβγαινε στον προαύλιο χώρο άρχιζε το
γλέντι. Οι μουσικοί ετοιμάζονταν. Οι παρέες έστρωναν κάτω από τα δέντρα ή στα
πεζούλια χράμια, κάθονταν κι άρχιζαν το φαγητό. Το φαγητό το ετοίμαζε η
οικογένεια και το έφερνε μαζί της από το σπίτι.
Το ηπειρώτικο πανηγύρι µεταπολεµικά αλλάζει µορφή όπως και όλη η χώρα. Το βασικό χαρακτηριστικό
γνώρισμα της ελληνικής κοινωνίας είναι η μετάβαση. Η μετάβαση από την παραδοσιακή
αγροτική κοινωνία στη σύγχρονη αστική η οποία
επέφερε σημαντικές αλλαγές στο λαϊκό πολιτισμό και άλλαξε ριζικά τον
τρόπο λειτουργιάς του. Η κλειστή
αγροτική κοινωνία του παρελθόντος αποτέλεσε την κοιτίδα της λαϊκής παράδοσης
του τόπου η οποία ήταν στενά συνυφασμένη με το μύθο και την τελετουργία. Η
κοινωνία αυτή όμως σταδιακά εκτοπίστηκε από τις σύγχρονες δομές με αποτέλεσμα
να μην υφίστανται πλέον οι συνθήκες εκείνες στις οποίες ο λαϊκός πολιτισμός
δημιουργήθηκε και άνθησε. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό το σύστημα αξιών μιας
κοινωνίας δεν μένει στάσιμο αλλά
μεταβάλλεται καθώς αυτή εξελίσσεται οικονομικά και κοινωνικά και τεχνολογικά.
Στο καινούργιο περιβάλλον αναπτύχτηκαν νέες αξίες αντιλήψεις και τρόποι
συμπεριφοράς που δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη μουσικοχορευτική παράδοση στην οποία
αντανακλώνται συγκροτούνται συνεχώς και
αναδιαμορφώνονται .Συνεπώς ορισμένα στοιχεία και έθιμα εγκαταλείφτηκαν καθώς
πλέον δεν εξυπηρετούσαν τις κοινωνικές ανάγκες της σύγχρονης ζωής.
Τα πανηγύρια ήταν μια όαση, μια
στιγμή ξενοιασιάς και μια ευκαιρία για
διασκέδαση στη σκληρή και κοπιαστική ζωή που ζούσαν οι άνθρωποι. Η συμμετοχή
στο πανηγύρι έδινε δύναμη για όλη τη χρονιά. Το πανηγύρι ήταν τόπος συνάντησης, και
ανταμώματος των κατοίκων του χωριού , αλλά και με τους κατοίκους των γειτονικών
χωριών που έρχονταν στο τοπικό πανηγύρι.
Οι κάτοικοι του ενός χωριού γνωρίζονταν με τους κατοίκους των άλλων χωριών
κυρίως μέσω των πανηγυριών. Τα πανηγύρια τότε ήταν ο μοναδικός και
αποκλειστικός τρόπος διασκέδασης των κατοίκων, μαζί φυσικά με τους γάμους και
τα βαφτίσια.
Ο κατ΄ εξοχήν
τόπος των κοινωνικών αλλά και οικονομικών δραστηριοτήτων του χωριού ήταν η
πλατεία. Ο χώρος που διεξάγεται το πανηγύρι είναι το χοροστάσι στην κεντρική
πλατεία του χωριού, που αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνικής, θρησκευτικής,
πολιτιστικής και οικονομικής ζωής της κοινότητας.
Σε απλόχωρο μέρος, στη μέση περίπου
του χωριού και συνήθως δίπλα από την εκκλησία, κάτω από τον πλάτανο , με τα μαγαζιά
τριγύρω, ήταν η καρδιά , το επίκεντρο της μικρής κοινωνίας. Εκεί στρώνονταν τα
τραπέζια και στήνονταν οι χοροί στα πανηγύρια ,το χοροστάσι*. Ακόμα και σήμερα
η πλατεία, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, αποτελεί το σημείο αναφοράς του
χωριού.
Στα πανηγύρια, οι ατελείωτες ώρες εθελοντικής εργασίας για την προετοιμασία
του φαγητού και για τις διάφορες τελετουργίες, η ομαδική δουλειά χωρίς υλική
ανταμοιβή , η συμμετοχή χωρίς υστεροβουλία, το κλίμα αλληλεγγύης, το κλίμα
χαράς και γλεντιού, γεννούν το μοναδικό αίσθημα ότι ανήκεις σε μία κοινότητα
στον τόπο σου.
Μολονότι σημαντικότερη γιορτή του έτους είναι το Πάσχα, το πανηγύρι είναι
το μεγαλύτερο από όλα τα γλέντια. Τα
πανηγύρια είναι συλλογική υπόθεση, ίδιας τάξεως με τους γάμους, τα Χριστούγεννα
και διάφορες άλλες χριστιανικές γιορτές και τοπικούς εορτασμούς.
Το νήμα που συνδέει όλους αυτούς τους εορτασμούς είναι φτιαγμένο από πέντε
τοπικά στοιχεία: Το φαγητό, την μουσική, το χορό, το τσίπουρο και τους
ανθρώπους. Αυτά τα πέντε στοιχεία
συνθέτουν το υφάδι της κοινωνικής ζωής στην Ήπειρο ενώ η ορθοδοξία αποτελεί το
συγκολλητικό στοιχείο που συνέχει το υφαντό. Το πανηγύρι είναι το πλέον
ανεπτυγμένο και το πιο παλιό από όλες τις ετήσιες γιορτές. Τα πανηγύρια στην Ελλάδα του 21ου
αιώνα μπορούν να κρατήσουν από μία έως τέσσερις μέρες ανάλογα με το έθιμο του
χωριού. Στο όχι και τόσο μακρυνό παρελθόν μπορούν να κρατούσαν ή και μία-δύο ημέρες. Η διάρκειά τους εξαρτιόταν από τον πλούτο και
το μέγεθος του χωριού. Πριν φτάσει ο
ηλεκτρισμός και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές την δεκαετία του 1960 οι
γιορτές γίνονταν πρωί ή απόγευμα όταν είχε φυσικό φώς.2
Το πανηγύρι, ως
τελετουργική πρακτική και χορευτικό δρώμενο (χορευτικό σχήμα, χορευτικά μοτίβα,
ύφος) αποτέλεσε και αποτελεί σύμβολο ιδιαίτερης ταυτότητας, που συσπειρώνει
τους Ηπειρώτες σε μια κοινή αίσθηση και
έκφραση του συλλογικού «ανήκειν». Μέσω του πανηγυριού, στον γεμάτο συμβολισμούς
χώρο της πλατείας, οι συγχωριανοί ανανεώνουν την πολιτισμική τους ταυτότητα και
εξασφαλίζουν τη συνέχεια της κοινωνικής μνήμης. Η συμμετοχή στο πανηγύρι
θεωρείται η εμβάπτιση στο συλλογικό παρελθόν της κοινότητας και αποτελεί
μοναδική ευκαιρία ανανέωσης των δεσμών των διασκορπισμένων σήμερα Ηπειρωτών.
Τελετουργικό , Μουσική, χοροί και όργανα.
ΘΑ προσπαθήσω να δώσω μια συνοπτική περιγραφή της
δημοτικής μουσικής των οργάνων και των χορών σε σχέση με την αναπόσπαστη σύνδεση τους με το πανηγύρι
διότι το κάθε ένα από τα παραπάνω αποτελεί
αντικείμενο ειδικής λαογραφικής
μελέτης.
Το δημοτικό τραγούδι, βασικό συστατικό του πανηγυριού , κρατά εξέχουσα θέση στις
μεγάλες θρησκευτικές και ονομαστικές γιορτές, στα πανηγύρια, στους γάμους,
αρραβώνες και βαφτίσια, στις. Εκφράζοντας την ιστορία, τους πόθους και τα
συναισθήματα του λαού μας συνοδεύει όλες σχεδόν τις κοινωνικές του
δραστηριότητες.
Η μουσική παράδοση της Ηπείρου αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους πολιτιστικούς
θησαυρούς της Ελλάδας.
Στα κανονικά ηπειρώτικα γλέντια, αυτό που λέμε πανηγύρι στο χωριό, υπάρχει
ένα τελετουργικό: 10 (ο έρωτας ,ο θάνατος, η ξενιτιά , Όλγα Στέφου)
Το πρώτο τραγούδι είναι πάντοτε μοιρολόι. Είτε για νεκρό, είτε για ξενιτεμένο. Κι η έννοια
της ξενιτιάς στην Ήπειρο είχε χαρακτηριστικά θανάτου. Εκείνοι που έμεναν πίσω, δεν
ήξερα αν θα ξαναδούν τον αγαπημένο, δεν ήξεραν καν αν θα του ξαναμιλήσουν.
Καθόλου παράλογο, αφού η θάλασσα έφερνε ευκολότερα τους ανθρώπου κοντά, αλλά τα
βουνά δυσκόλευαν κάθε επανασύνδεση. Κι εξάλλου, όταν ξενιτεύονταν οι άντρες
μιας οικογένειας, αυτομάτως οι γυναίκες έμπαιναν σε καθεστώς χηρείας. Έπρεπε να
αναλάβουν το σπίτι, τα κτήματα, τα ζώα, τα παιδιά και φυσικά ούτε λόγος για
δεύτερο γάμο.
Η ξενιτιά, το μαζικό της φαινόμενο, έδενε τον τόπο με το μαράζι του
αποχωρισμού. Τον ίδιο αποχωρισμό που έθετε κι ο θάνατος. Ο ξένος τόπος ήταν σαν
την Κόλαση ή τον Παράδεισο, μια άγνωστη εικόνα, ένα αφήγημα. Έτσι, βλέπουμε τα
τραγούδια του ξενιτεμού να τα αφηγούνται εκείνοι που μένουν πίσω: Το ξενιτεμένο
πουλί της μάνας το χαίρεται η ξενιτιά κι εκείνη έχει τον καημό του ή τώρα στα
ξεχωρίσματα φιλάει ο πατέρας τον γιο, γιατί έχουνε ζωή και θάνατο και κανείς
δεν ξέρει αν (και πού) θα ανταμωθούνε ξανά.
Ωστόσο, το μοιρολόι του θανάτου, είναι πιο
συγκεκριμένο, παρά τα πολύ κοινά του χαρακτηριστικά μ εκείνο της ξενιτιάς. Η
χήρα ζητά από την τρυγόνα να της πει αν είδε τον ασίκη της, τον αγαπητικό της,
τον δικό της τον άντρα κι αυτό είναι ένα από τα λίγα μοιρολόγια του θανάτου που
έχουν στίχο. Το πένθος στην ηπειρώτικη παράδοση είναι βουβό από λόγια κι ο ήχος
του κλαρίνου θυμίζει τόσο πολύ το κλάμα, που λόγια δεν χρειάζονται. Μάλιστα,μέχρι
πρόσφατα στην ιστορία (κι ίσως σε
κάποιες περιπτώσεις να συμβαίνει ακόμα) τα χωριά συνόδευαν το νεκρό με κλαρίνα
προς το χώμα που θα τον σκέπαζε.
Ο έρωτας και η γυναίκα.
Εξέχουσα θέση κατέχει, φυσικά, ο έρωτας, όπως και
σε όλες τις μουσικές παραδόσεις. Το ηπειρώτικο τραγούδι για τον έρωτα είναι
υπόσχεση και δράμα (ίσως παραπάνω δράμα…). Καθώς οι άνθρωποι συναντιόντουσαν
κυρίως στα γλέντια, το ερωτικό τραγούδι είναι αυτόματα κι ερωτικό κάλεσμα. Και
περιέχει σχεδόν τα πάντα. Κρυφούς έρωτες, φανερούς έρωτες, παράνομους εραστές.
Πολεμικό Τραγούδι.
Από την άλλη, το πολεμικό τραγούδι δεν ήταν διαδεδομένο
σε όλη την Ήπειρο. Κυρίως, επειδή δεν πολεμούσαν εξίσου συχνά σε όλη την
Ήπειρο. Οι Γιαννιώτες τα είχαν βρει με τους Τούρκους, έλεγχαν και τα λεφτά, οι
Σουλιώτες είχαν τ’ άρματα. Έτσι, πολεμικό τραγούδι βρίσκουμε κυρίως στην
Θεσπρωτία και συγκεκριμένα στην περιοχή του Σουλίου, όπως αναφέρθηκε ήδη.
Τραγούδια για τον Μάρκο Μπότσαρη, την Λένω (της ίδιας οικογενείας), την
δόλια μάνα, που της απήγαγαν την κόρη στη μάχη της Μουργκάνας, τα τούρκικα
καράβια που άραζαν στις μαύρες θάλασσες, εκεί που πέθαιναν στις ναυμαχίες.
Ίσως το πιο διαδεδομένο πολεμικό τραγούδι σε ολόκληρη την Ήπειρο να ήταν ο
Σαμαντάκας **. Ο Σαμαντάκας, ή Οσμάν Τάκας, ήταν κλέφτης της εποχής και τοπικός
ήρωας, ο οποίος όταν ήρθε αντιμέτωπος με το εκτελεστικό απόσπασμα, ζήτησε σαν
τελευταία χάρη να χορέψει. Λέγεται πως ο λεβέντικος χορός του συγκίνησε τον
μπέη του Μαργαριτίου (στην Θεσπρωτία), ο οποίος και του χάρισε την ζωή.
Χοροί και όργανα.
Χοροί.
Η περίοδος της Τουρκοκρατίας όπως ήταν φυσικό
επηρέασε το χαρακτήρα και την ζωή των Ηπειρωτών. Αυτό φαίνεται σε κάθε τους
κοινωνική εκδήλωση· τους έκανε ανθρώπους με πείσμα και αποφασιστικότητα, με
όρεξη για ζωή και κίνηση. Ως αποτέλεσμα, το τραγούδι και ο χορός, αποτέλεσαν
αναπόσπαστα στοιχεία όλης σχεδόν της καθημερινότητάς τους. Για παράδειγμα, η
συμμετοχή όλων των κατοίκων του χωριού στον ανοιχτό κύκλο του χορού, ή στο «διπλοκάγκελο», πιασμένων χέρι – χέρι,
συμβόλιζε αλλά και ενίσχυε την ενότητά τους ως μελών της ίδιας κοινότητας.
Ο χορός είχε τη σημειολογία του. Ὁ κόσμος ήξερε να χορεύει ομαδικά, εξ
άλλου οι κυκλικοί χοροί γεννήθηκαν στην Ελλάδα και συμβολίζουν μία κοινότητα
δημοκρατική. Ο πρώτος χορευτής δείχνει το ταμπεραμέντο του, την ιδιωτική του
προσέγγιση. Μετά πηγαίνει τελευταίος και ξαναστηρίζει την ομάδα του χορού, την κοινότητα. Η
«καρδιά» των μεγάλων πανηγυριών χτυπούσε στην Ήπειρο.
Το έναυσμα τις περισσότερες φορές το έδινε ο παπάς του χωριού, ο οποίος
αργότερα τιμής ένεκεν θα έσερνε πρώτος το χορό. Τα όργανα, οι μουσικοί του
χωριού, καθισμένοι και αυτοί σ’ ένα πεζούλι άρχιζαν να παίζουν. Το ποιος θα
χόρευε κανονιζόταν με σειρά προτεραιότητας, δήλωνε δηλαδή η κάθε παρέα την
επιθυμία της, κι έπαιρνε σειρά. Τη σειρά δεν επιτρεπόταν να την αλλάξουν. Όσο η
παρέα χόρευε κανείς δεν επιτρεπόταν να μπει στο χοροστάσι και να χορέψει.
Τα χορευτικά τραγούδια ήταν επιλογή του πρωτοχορευτή. Με το τέλος του
χορού, (συνήθως χόρευε ο καθένας δυο τραγούδια) πλήρωναν τα όργανα. Την πληρωμή
την έκανε ο ίδιος ο χορευτής ή στην περίπτωση που χόρευε γυναίκα ο κοντινότερος
συγγενής (πατέρας, σύζυγος, αδερφός).
Σε πολλές περιπτώσεις ο χορός αποτελούσε κριτήριο για την επιλογή του
γαμπρού και της νύφης, ενώ η συμμετοχή μιας κοπέλας σ’ αυτόν ήταν δείγμα ότι
έφτασε σε ηλικία γάμου και ήταν έτοιμη να δεχθεί προτάσεις.
Στους δημόσιους αυτούς χορούς, ο καθένας είχε την θέση του και η σειρά του
ήταν προκαθορισμένη, με βάση την κοινωνική θέση, την ηλικία και το φύλο του
χορευτή. Μόνο στο Ζαγόρι επιτρεπόταν σε
άνδρες και γυναίκες να αναμιγνύονται στο χορό και αυτό ήταν ασφαλώς αποτέλεσμα
του ανώτερου μορφωτικού-οικονομικού επιπέδου του οποίου απολάμβανε το χωριό.
Ο τρόπος όμως εκτέλεσης διέφερε ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Τα βήματα των γυναικών ήταν πιο μικρά και
στρωτά κι εκτελούνταν σ’ ολόκληρο το πέλμα, χωρίς ένταση, άρσεις, πηδήματα και
καθίσματα. Λίκνισμα του σώματος δεν συγχωρούνταν, ενώ το κεφάλι παρέμενε
σκυμμένο ως ένδειξη σεμνότητας. Επίσης δεν υπήρχαν για τις γυναίκες περιθώρια
αυτοσχεδιασμού και τα βήματα έπρεπε να ακολουθούνται αυστηρά. Αντίθετα οι
άνδρες χορευτές είχαν την άνεση να κινηθούν εντονότερα, να κάνουν μεγαλύτερα
βήματα με αναπλάσεις και άρσεις. Επίσης το ελεύθερο δεξί χέρι του πρωτοχορευτή
μπορούσε να κινείται μπρος – πίσω, τεντωμένο ή λυγισμένο και να ακουμπάει στον
αυχένα ή τη μέση του. Μια τέτοια κίνηση –φυσικά- ήταν αδιανόητη για τις
γυναίκες.
Η ονομασία κάθε χορού προκύπτει:
-Από την ονομασία της περιοχής που χορεύεται ,Από τα λόγια του τραγουδιού, Από
την τοποθέτηση των χεριών, Από κάποια αντικείμενα που χρησιμοποιούνται, όπως
για παράδειγμα το μαντήλι.
-Η μορφολογία του εδάφους του κάθε τόπου, φαίνεται να παίζει ουσιαστικό
ρόλο στην διαμόρφωση του ύφους των χορών που χορεύονται στον τόπο αυτό.
Οι παραδοσιακοί χοροί της Ηπείρου είναι ευρέως διαδεδομένοι και χορεύονται
σε όλη την Ελλάδα. Μπορεί βηματικά να είναι σε κάποιες περιπτώσεις εύκολοι όμως
το ύφος του χορού προσδίδει αρχοντιά. Βαρύ και σταθερό βήμα σε συνδυασμό με
καθίσματα και απόλυτα αντρικά χτυπήματα, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των
αντρικών χορών. Και οι γυναικείοι όμως χοροί είναι εντυπωσιακοί προβάλλοντας τον
δυναμισμό των γυναικών. Αν και οι χοροί στις κινήσεις τους είναι απλοί, το
Ηπειρώτικο ύφος είναι δύσκολο να αποδοθεί, ιδιαίτερα από μη Ηπειρώτες.
Οι χοροί της Ηπείρου χαρακτηρίζονται από κίνηση αργή, δυναμική και
μεγαλοπρεπής κατά την οποία τονίζονται η ευθυτενής κορμοστασιά και
υπογραμμίζεται το βαρύ περπάτημα. Το ύφος τους, δηλαδή σε γενικές γραμμές είναι βαρύ και επιβλητικό. Οι βασικότεροι χοροί είναι οι
χοροί στα Τρία, στα Δύο, οι Ζαγορίσιοι, οι Συγκαθιστοί, το Μπεράτι, οι
Τσάμικοι, Εννεάσημοι χοροί (Φυσούνι, Ελενάκι κλπ), κ.α.
Οι χοροί που συναντώνται στην Ήπειρο είναι ως επί το πλείστον, κυκλικοί.
Ακόμα και οι απλοί χοροί στα τρία ή στα δύο
χορεύονται με διαφορετικό ύφος από περιοχή σε περιοχή. Η χορευτική διάταξη
είναι αυτή με τους άντρες στον πίσω κύκλο και τις γυναίκες μπροστά τους στον
εσωτερικό κύκλο. Επίσης αυτή σε μια γραμμή, με τους άντρες μπροστά και τις
γυναίκες να ακολουθούν και αυτή σε διπλό κύκλο, με τις γυναίκες στην εξωτερική
μεριά και τους άντρες στην εσωτερική. Η μικτή διάταξη δηλ. οι γυναίκες ανάμεσα
από τους άντρες είναι μεταγενέστερη, των τελευταίων δεκαετιών. Συνηθισμένη λαβή
των χεριών είναι από τις παλάμες, με λυγισμένους τους αγκώνες ή τεντωμένα κάτω.
Επίσης η θηλυκωτή (παλάμη του πίσω με τον αγκώνα του μπροστά). Ο πρωτοχορευτής
έχει το δεξί χέρι τεντωμένο στα πλάγια και η γυναίκα συνήθως λυγισμένο στη
μεσολαβή.
Στους κυκλικούς χορούς, σε πολλά μέρη της Ηπείρου, η ιεράρχηση των χορευτών
μέσα στον κύκλο είναι να είναι μπροστά στον κύκλο οι γεροντότεροι, μετά
ακολουθούσαν οι παντρεμένοι, οι νεότεροι και τέλος τα παιδιά. Σε πολλά χωρία το
χορό ανοίγουν οι ιερείς και οι προύχοντες. Υπάρχουν και οι εξαιρέσεις όπου οι
ιερείς δεν χόρευαν (π.χ. Συρράκο). Αν θέλαμε να αναφέρουμε μερικές από τις
χαρακτηριστικές περιοχές, με κάποια ιδιαιτερότητα στους χορούς αλλά και στο
ύφος, θα μπορούσαμε να παραθέσουμε τα παρακάτω. (Οι χοροί στα τρία, οι συρτοί
στα δύο και οι τσάμικοι δεν θα αναφερθούν αφού απαντώνται σε όλες σχεδόν τις
περιοχές, με διαφορά όμως στο ύφος).
Στο χορευτικό σχήμα του ανοικτού κύκλου, που
απαντάται κατά κόρον στην Ήπειρο, διακρίνουμε στην κορυφή, στην αρχή του
κύκλου, τον πρωτοχορευτή ή μπροστάρη. Ο πρωτοχορευτής είναι αυτός που ελέγχει
την κίνηση του κύκλου και είναι ο μόνος που έχει το ελεύθερο να κάνει τις
φιγούρες που θέλει. Έτσι, μπορεί να κάνει παραλλαγές του βασικού βήματος, να
χτυπήσει τα πόδια του ή να πηδήξει, να κάνει μια στροφή επιτόπου ή να λυγίσει
τα γόνατα του, να κάνει ψαλιδάκια, τούμπες κ.ά. Η πρωτοχορεύτρια συνήθως
ποικίλει την κίνησή της με στροφές. Οι υπόλοιποι χορευτές που ακολουθούν κάνουν
τα βασικά βήματα του χορού. Τα βήματα όλων είναι απλά και ζυγισμένα, έτσι ώστε
τα σώματα των χορευτών να χορεύουν εναρμονισμένα, αλλά όχι ομοιόμορφα.
Ο πρωτοχορευτής δηλαδή, εκφράζει μέσα στο χορό την ατομικότητα, ενώ οι
υπόλοιποι το συλλογικό πνεύμα. Στην παραδοσιακή κοινωνία έχαιρε ιδιαίτερης
εκτίμησης από το κοινωνικό σύμβολο, κάτι που αντανακλούσε όχι μόνο στο πρόσωπο
του αλλά και στων συγγενών του. Ήταν αυτό που λέμε «ο λεβέντης». Μια εκπληκτική
λέξη του ελληνικού λεξιλογίου που δύσκολα μπορεί να μεταφραστεί σε άλλη γλώσσα.
Η ικανότητά του ήταν το να μπορεί με το σώμα του «να συνομιλεί με τα όργανα».
Να μπορεί με το σώμα του να εξιστορεί, να διηγείται. Να δείχνει χορεύοντας ότι
είναι ερωτευμένος, ότι νοσταλγεί, ότι επιθυμεί, ότι πολεμάει. Αλλά και τη
μεγάλη λύπη, ο καλός χορευτής, μπορεί να τη χορέψει και να ηρεμήσει, να
λυτρωθεί, έστω για λίγο.
ΟΡΓΑΝΑ
H ορχήστρα.-Σπύρος Μελετζής . Φωτογραφίζοντας τη Θεσπρωτία. Τοπική ένωση Δήμων και
Κοινοτήτων Ν.Θεσπρωτίας.
Τα όργανα που χρησιμοποιούσαν οι
«οργανοπαίχτες» ήταν τα παρακάτω.
ΦΛΟΓΕΡΑ
Ένα από τα κύρια ηπειρώτικα όργανα, που είναι πανελληνίως διαδεδομένο,
είναι η φλογέρα. Το συνηθέστερο υλικό είναι το καλάμι, στο οποίο ανοίγονται 5 –
7 τρύπες. Επειδή κατασκευάζεται από τον ίδιο τον οργανοπαίχτη οι αποστάσεις των
οπών γίνεται σύμφωνα με τα δάχτυλα του. Άρα, το όργανο δεν ανταποκρίνεται
πλήρως στο σύστημα που ορίζει τόνους και ημιτόνια.
ΚΛΑΡΙΝΟ
Ο διάδοχος της φλογέρας είναι το κλαρίνο το οποίο είναι πιο απλό απ' αυτό που χρησιμοποιείται στην συμφωνική
ορχήστρα γιατί έχει λιγότερα κλειδιά και
αρκετές τρύπες τελείως ακάλυπτες.
ΒΙΟΛΙ
Ο ρόλος του βιολιού στην κομπανία είναι να συμπληρώσει το κλαρίνο και να
“γεμίζει” τα κενά. Στην Ήπειρο παίζονται επαναλαμβανόμενα ρυθμικά μοτίβα,
δημιουργώντας έτσι ένα αρμονικό φάσμα στο οποίο κινείται το κλαρίνο.
ΛΑΟΥΤΟ
Το λαούτο είναι το πολυφωνικό όργανο της κομπανίας. Ο ρόλος του είναι
συνοδευτικός. Συχνά όμως ξεχωρίζει και στις οργανικές εισαγωγές, κι ακόμα
συχνότερα στον αυτοσχεδιασμό. Το ηπειρώτικο λαούτο αποτελείται από τέσσερις
διπλές χορδές κουρδισμένες ανά δύο και παίζεται με πένα ή φτερό.
ΝΤΕΦΙ
Το ντέφι, έχει ρυθμικό ρόλο σε
πλαίσια πάντα λιτά και συντηρητικά. Δεν αυτοσχεδιάζει ποτέ, περιορίζεται δηλαδή
ώστε να υπογραμμίζει τα χορευτικά βήματα εναλλάσσοντας ένα βαρύ (θέση) κι ένα
οξύ (άρση) ήχο. Με αυτό τον τρόπο χαρακτηρίζει τυπικά, το γνωστό αργόσυρτο
ηπειρώτικο ύφος.
Σήμερα έχουν προστεθεί και αλλά
«μοντέρνα και σύγχρονα » όργανα με αποτέλεσμα η μουσική να είναι αισθητά αλλοιωμένη.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η διερεύνηση του πανηγυριού μπορεί να καταλήξει σε
σημαντικά συμπεράσματα. Το πανηγύρι είναι ένας θεσμός με μεγάλη ιστορία και
πολλές εκφάνσεις στον ελλαδικό χώρο. Η
σύγχρονη πολυδιάστατη μορφή του έχει διαμορφωθεί κάτω από την επιρροή ποικίλων
παραγόντων και συνθηκών. Έτσι για την
καλύτερη κατανόηση του, χρειάζεται να διερευνώνται όλες οι παράμετροι που το συνθέτουν.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί , πως το
ηπειρώτικο πανηγύρι έχει επιδείξει αξιόλογη αντοχή μέσα στο χρόνο, γιατί έχει
στηριχθεί σε μια αντίληψη, η οποία βρίσκεται στον αντίποδα της
εμπορευματοποίησης. Είναι ένα φαινόμενο
μουσικό, χορευτικό, θρησκευτικό , κοινωνικό, τελετουργικό, ένα πεδίο κοινωνικής
δράσης βίωσης και αναβίωσης της παράδοσης.
Είναι οι μοναδικές αυτές στιγμές του χρόνου
που τα μέλη της κοινότητας θα βρεθούν μαζί για να γιορτάσουν τον Άγιό τους, να
διασκεδάσουν και να βιώσουν τελετουργικά την ενότητά τους.
Αποτελεί μια ζωντανή και σύγχρονη παράδοση που συνδέει το παρόν με το
παρελθόν και το μέλλον. Η γνώση του μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, ενώ
ενδυναμώνει την αίσθηση της κοινής ταυτότητας και της συνέχειας. Συνδέεται
διαχρονικά με το τοπίο, τη φύση και την ιστορία μας και αποτελεί μοναδική
ευκαιρία ανανέωσης των δεσμών του «ομού ανήκειν» όλων των διασκορπισμένων
σήμερα Ηπειρωτών.
Τα πανηγύρια αποτελούν μοναδικό και αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού
πολιτισμού. Περιλαμβάνουν τόσες αρχετυπικές δράσεις και τελετουργίες, δηλαδή
ένα σύνολο αναμνήσεων που είναι εγκαθιδρυμένες στη δομή του εγκεφάλου ως
πανάρχαιες και στοιχειώδεις εικόνες και που αντανακλούν ιστορικές συλλογικές
εμπειρίες του ανθρώπου, που θα ήταν λάθος
να τα δούμε απλώς σαν γιορτή ή διασκέδαση. Το θρησκευτικό μέρος, τα έθιμα που
συνδέονται με φάσεις της αγροτικής, κτηνοτροφικής ή κοινωνικής ζωής, ο χορός,
το τραγούδι, η μουσική, τα όργανα, το γλέντι και το φαγοπότι, δηλαδή τα κύρια
συστατικά ενός πανηγυριού έχουν μεγάλο ενδιαφέρον τόσο ως σύνολο όσο και
μεμονωμένα.
Τα πανηγύρια, το σπουδαίο αυτό κομμάτι της ελληνικής παράδοσης και συμπυκνώνουν ως κοινωνικό γεγονός τόσο πολιτισμό όσο καμία άλλη εκδήλωση.
Για τους ηπειρώτες, τα πανηγύρια είναι ένα πολύ
σημαντικό κομμάτι της ζωής τους, ένας τρόπος να έρθουν σε επαφή με την ιερότητα
του τόπου τους αλλά και να μοιραστούν
χρόνο, χαρά και εμπειρίες με τους συγχωριανούς τους.
-Σπύρος Μελετζής . Φωτογραφίζοντας τη Θεσπρωτία. Τοπική ένωση Δήμων και
Κοινοτήτων Ν.Θεσπρωτίας.
Στο πανηγύρι επιβεβαιώνουν την
κοινωνική τους συνοχή . Για τους ηπειρώτες που έχουν μεταναστεύσει στα αστικά
κέντρα, εκτός από την χαρά να ξαναβρεθούν στον τόπο καταγωγής τους, να
συναντήσουν συγγενικά πρόσωπα και να
διασκεδάσουν , τα πανηγύρια είναι ένα μέσο για να ξαναέρθουν σε επαφή με την
ζωή του χωριού και να θυμηθούν τον πλούτο και τους συμβολισμούς της παράδοσης.
Τα τελευταία χρόνια οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες άλλαξαν και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος που το
πανηγύρι πήρε φθίνουσα πορεία. Οι μόνιμοι κάτοικοι των χωριών είναι μετρημένοι
πλέον στα δάχτυλα, τα χωριά έχουν κάποια ζωή τους καλοκαιρινούς μήνες, οι νέοι
ζουν στις μεγαλουπόλεις πλέον, όπου έχουν άλλους ρυθμούς ζωής, άλλα ακούσματα,
άλλα ενδιαφέροντα, άλλους τρόπους διασκέδασης, άλλα ήθη και έθιμα, άλλη
νοοτροπία.
Μερικά πανηγύρια, ειδικά όσα γιορτάζονται το κατακαλόκαιρο, έχουν αποκτήσει
μία διάσταση φολκλορική και τουριστική χωρίς απαραίτητα να έχουν απομακρυνθεί
από την παραδοσιακή τελετουργία.
Η διαβρωτική επίδραση του χρόνου σε συνδυασμό με τις δυνάμεις τις εξέλιξης
, μετέβαλλαν τη φυσιογνωμία του πανηγυριού
.Δυστυχώς ,κάποιες φορές , η εμπορευματοποίηση αλλά και η «μοντέρνα»
προσαρμογή, «τραυματίζει» το αυθεντικό ηπειρώτικο πανηγύρι. . Τα πλαστικά
τραπεζοκαθίσµατα, τα σουβλάκια και οι µπύρες αποτελούν δυστυχώς βασικά
χαρακτηριστικά πολλών σημερινών πανηγυριών. Ακούγονται τραγούδια τα οποία δεν έχουν καμία
σχέση με την ιστορία με την παράδοση και
με την αισθητική ενός πανηγυριού …. «Πρωταγωνιστούν» πλαστικές καρέκλες, νάιλον τραπεζομάντιλα, πλαστικά ποτήρια, μικροφωνικές εγκαταστάσεις οι οποίες παραποιούν και αλλοιώνουν κάθε νότα και κάθε
ήχο.., , ήχοι ηλεκτρικής κιθάρας, αρμόνιου, ντραμς με συνέπεια την κακοποίηση
της μουσικής από τις εντάσεις των ενισχυτών και των ηχητικών εφέ και φυσικά «ερμηνευτές» των οποίων οι ερμηνείες
απέχουν...και από τα χαμηλότερα αποδεκτά επίπεδα.. Αυτά σε καμία περίπτωση … δεν είναι ηπειρώτικο πανηγύρι… 4
Σήμερα οφείλουμε να δούμε το πανηγύρι όχι σαν μια προσπάθεια διατήρησης
ενός εθίμου και μιας παράδοσης αλλά σαν μια προσπάθεια διατήρησης μιας
πολιτιστικής κληρονομιάς που έρχεται από πολύ παλιά και από τα βάθη των αιώνων.
H διατήρηση του πανηγυριού,
του πανάρχαιου αυτού εθίμου που εμείς κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας και οφείλουμε
να το παραδώσουμε στους απογόνους μας, είναι ένα ιστορικό και πολιτιστικό στοίχημα.
Στοίχημα που έχει στοιχεία πολιτισμού και κουλτούρας της πατρίδας μας και
της περιοχής μας, ιστορικής συνέχειας
και ιστορικής μνήμης.
Κάθε καλοκαίρι λοιπόν, σε κάθε πανηγύρι οι Έλληνες επιστρέφουν. Επιστρέφουν
στη γραμμή εκκίνησης. Στο μέρος που έπαιξαν, γέλασαν, διασκέδασαν, χόρεψαν ,
ερωτεύτηκαν. Το πανηγύρι είναι απλώς το πρόσχημα. Η ουσία, είναι η εσωτερική
μας ανάγκη να μην χάσουμε τις ρίζες μας. Τους δεσμούς μας από ένα παρελθόν με
ηθικές αξίες και στιβαρές προδιαγραφές.
Θα ολοκληρώσω
όπως ξεκίνησα , με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Christopher King “ Ηπειρώτικο Μοιρολόι»
«Η εικόνα των μακρινών τόπων και η
μοναξιά της εξορίας είναι μια τόσο δυνατή πραγματικότητα για τους ηπειρώτες,
έχει ένα τόσο έντονο βιωματικό βάρος ώστε η ξενιτιά έγινε ένα ξεχωριστό μουσικό
υποείδος μοιρολογιού.
Τούτη η αίσθηση της απουσίας
αποτελεί τον πυρήνα του πανηγυριού, γίνεται άμεσα αντιληπτή όταν βλέπεις τους
ξενιτεμένους χωρικούς να επιστρέφουν στον τόπο τους. Το πανηγύρι αποτελεί ευκαιρία για όλους να θυμηθούν
όσους δεν είναι εκεί.
Κάθε χρόνο οι άνθρωποι γυρνάνε
στα χωριά τους μερικές φορές διανύοντας αποστάσεις εκατοντάδων ή και χιλιάδων
χιλιομέτρων. Το παραδοσιακό τραγούδι
«ανάθεμά σε ξενιτιά» αποτυπώνει τούτο το αίσθημα:
Ξενιτεμένα μου πουλιά στον
κόσμο σκορπισμένα
Η ξενιτιά σας γέρασε τα
νιάτα τα γραμμένα
Ανάθεμά σε ξενιτιά κι εσύ
και τα χωριά σου
Χωρίς γυναίκα και παιδιά
χωρίς γονιούς κοντά σου
Μέρα και νύχτα καρτερούν οι
τσούπρες στα χωριά σας
Που χρόνια τώρα λαχταρούν να
δουν την λεβεντιά σας
Να γίνουν γάμοι και χωριά να
γίνουν πανηγύρια
Και να βαρούν τα σήμαντρα
πέρα στα μοναστήρια….
Η προσδοκία μου είναι , η εργασία
αυτή να αποτελέσει το ερέθισμα για συζητήσεις και αναμνήσεις που θα οδηγήσουν
την έρευνα σε καινούργια μονοπάτια τα οποία ίσως φωτίσουν περισσότερο το έθιμο
του πανηγυριού. Και αυτό ακριβώς το
ερέθισμα, θα είναι η μεγαλύτερη συνεισφορά αυτής της προσπάθειας.
Γιάννης Στάθης
Πλαταριά Θεσπρωτίας
Σεπτέμβριος 2019
Σύμβουλος Επιχειρήσεων. Eργασθηκε στον
χρηματοπιστωτικό τομέα σε ελληνικές και πολυεθνικές επιχειρησεις. Yπηρέτησε ως πολιτικό
στέλεχος στο Υπουργείο Οικονομικών.Κείμενά του δημοσιεύονται σε ελληνικές
εφημερίδες και περιοδικά, ενώ αναλύσεις του έχουν παρουσιασθεί σε διεθνούς
κύρους έντυπα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σήμερα είναι εκτελεστικός
Αντιπρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Οικονομικών Διευθυντών . (www.giannisstathis.blogspot.com)
Σημειώσεις
Aπειρος Χώρα : Η λέξη
"Ήπειρος" ετυμολογικά προέρχεται από τη δωρική έκφραση "ΑΠΕΙΡΟΣ
ΧΩΡΑ". ‘Άπειρος . αυτός που δεν έχει
πέρας, ατελείωτος,απέραντος,απεριόριστος.Η λέξη"ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ" που
αναγράφεται στα αρχαία νομίσματα ανήκει στη δωρική διάλεκτο των Ηπειρωτών. Η
λέξη αυτή (δωρικού τύπου) είναι αναγεγραμμένη σε αρχαία νομίσματα από την
Ήπειρο (στην περιοχή της Δωδώνης) και σημαίνει των Ηπειρωτών. Προέρχεται από
την λέξη Άπειρος όπου το Η αντικατέστησε το Α. Άπειρος χώρα ονομαζόταν η
ευρύτερη περιοχή της Δωδώνης. Το ότι συνήθως τη λέξη ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ την βλέπουμε
χωρισμένη σε δύο λέξεις, έχει να κάνει με το ότι δεν χώραγε στα αρχαία
νομίσματα ολόκληρη και αναγκαστικά την διαχώριζαν σε δύο κομμάτια. Τιμής ένεκεν
χρησιμοποιούμε και σήμερα τον ίδιο σχηματισμό της λέξης, παρόλο που δεν υπάρχει πρόβλημα χώρου στο να
γραφεί ενιαία.
*Χοροστάσι: (λαϊκότρ.) ανοιχτός χώρος όπου
στήνουν το χορό.
**Σαμαντάκας .Ίσως το πιο διαδεδομένο πολεμικό
τραγούδι σε ολόκληρη την Ήπειρο να ήταν ο Σαμαντάκας. Ο Σαμαντάκας, ή Οσμάν
Τάκας, ήταν κλέφτης της εποχής και τοπικός ήρωας, ο οποίος όταν ήρθε
αντιμέτωπος με το εκτελεστικό απόσπασμα, ζήτησε σαν τελευταία χάρη να χορέψει.
Λέγεται πως ο λεβέντικος χορός του συγκίνησε τον μπέη του Μαργαριτίου (στην
Θεσπρωτία), ο οποίος και του χάρισε την ζωή. Ιστορικό τραγούδι, της ευρύτερης
περιοχής της Ηπείρου που αναφέρεται στον Αρβανίτη ΟσμάνΤάκα που καταδικασμένος
σε θάνατο ζήτησε ως τελευταία χάρη πριν την εκτέλεσή του να χορέψει. Ο
λεβέντικος χορός του συγκίνησε τον εκτελεστή του τον μπέη του Μαργαριτίου που
του χάρισε τη ζωή.
Ιστορικό τραγούδι, της ευρύτερης
περιοχής της Ηπείρου που αναφέρεται στον Αρβανίτη Οσμάν Τάκα που καταδικασμένος
σε θάνατο ζήτησε ως τελευταία χάρη πριν την εκτέλεσή του να χορέψει. Ο
λεβέντικος χορός του συγκίνησε τον εκτελεστή του τον μπέη του Μαργαριτίου που
του χάρισε τη ζωή.
Ανδρικός αργός, μεγαλόπρεπος,
αυτοσχεδιαστικός χορός του πρώτου. Ακολουθεί τον τρίτο ήχο σε ρυθμό τετράσημο.
Χορεύεται σε όλη την Ήπειρο από ικανότατους χορευτές που έχουν τη δυνατότητα να
αυτοσχεδιάσουν και να δημιουργήσουν με τη διάθεση της στιγμής.
*** «Πανηγύρι» θεωρείται ο πάνδημος εορτασμός θρησκευτικής γιορτής
ή επετείου. Επίσης πανηγύρι θεωρείται και το ομαδικό ξεφάντωμα . Πανηγύρια
πραγματοποιούνται και για εμπορικούς σκοπούς (εμποροπανήγυρις), καθώς και για
άλλους λόγους, αφού σήμερα με τον όρο «πανηγύρι» αποκαλούνται και επιστημονικές
εκδηλώσεις . Η έρευνα του Φ. Κουκουλέ έδειξε πως τα πανηγύρια είναι εκδηλώσεις
που έχουν τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελλάδα. Πανηγύρια γινόταν και στη Ρωμαϊκή
εποχή καθώς και στο Βυζάντιο.
4*. Όπως εξηγεί στο
Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα
Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και πρόεδρος του
τμήματος, με ειδίκευση στη θρησκευτική λαογραφία, Μανόλης Βαρβούνης, «τα
πανηγύρια έχουν μια ιστορία και σε όλη τη διαχρονική τους πορεία, συνδύαζαν
πάντα πολλά πράγματα». Τα πανηγύρια, σύμφωνα με τον καθηγητή, συνδύαζαν το
θρησκευτικό στοιχείο με τα στοιχεία της διασκέδασης, της κοινωνικής συνοχής και
της οικονομίας, με την έννοια της εμποροπανήγυρης.
«Το πανηγύρι είχε διάφορες λειτουργικότητες και επειδή είναι ζωντανή μορφή,
όσο εξελίσσεται ο παλιός παραδοσιακός πολιτισμός προς τον σύγχρονο λαϊκό
πολιτισμό, τόσο εξελίσσεται και το πανηγύρι και το περιεχόμενό του, με
αποτέλεσμα πολλές από αυτές τις λειτουργικότητες σήμερα να έχουν
μετασχηματιστεί», ανέφερε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Βαρβούνης. «βασικό
χαρακτηριστικό του μοντερνισμού, της νεωτερικότητας, είναι η χρήση των νέων
τεχνολογιών».
5* Πανηγυριστής. Αυτός που συμμετέχει σε μία πανηγύρι.
Σε αυτό το σημείο, σύμφωνα με τον καθηγητή, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει
το πώς στα πανηγύρια εξελίσσεται το εμπορικό κομμάτι, δηλαδή η παλαιά
εμποροπανήγυρις. «Πριν από τη δεκαετία του ’40, του ’50, οι εμποροπανηγύρεις
των πανηγυριών πουλούσαν γεωργικά εργαλεία, σπόρους, ζώα, χρηστικά πράγματα για
την επαγγελματική ζωή. Κάποια στιγμή περνάμε από τη χρηστικότητα στη συμβολική
διακοσμητικότητα. Έτσι, αν πάτε σήμερα στους πάγκους που στήνονται στα
πανηγύρια θα δείτε παιδικά παιχνίδια, μικροκοσμήματα (…) ακριβώς γιατί έχουμε
περάσει από τη χρηστικότητα στη συμβολικότητα και στο διακοσμητικό μέρος».
Η παράδοση, πρόσθεσε ο κ. Βαρβούνης, είναι μια συνεχής δυναμική διαδικασία
που εξελίσσεται. Σ’ αυτό το πλαίσιο,
εξελίσσονται, μετασχηματίζονται, ωστόσο δεν «σβήνουν» από τον «χάρτη»
της κοινωνίας, τα παραδοσιακά πανηγύρια.
Βιβλιογραφία - Δικτυογραφία
1.ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΙΤΤΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
2. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΜΟΙΡΟΛΟΙ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΖΩΝΤΑΝΗ ΔΗΜΩΔΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ KING C. CHRISTOPHER
5. Πηγή: iefimerida.gr - https://www.iefimerida.gr/news/281314/aygoystiatika-panigyria-stin-ipeiro-aformi-gia-antamoma-xenitemenon
6. http://www.ipirotikos.gr/music.htm.
Ηπειρωτικός Σύνδεσμος Πειραιώς
7. http://www.ipirotikos.gr/Choroi.htm Ηπειρωτικός Σύνδεσμος Πειραιώς
8. https://redlineagrinio.gr/culturally/41988-kapote-itan-panigyria
Κάποτε ήταν τα Πανηγύρια
[Ελένη Κόλια / Ήπειρος / 11.07.18 ]
9.http://ipiros.gr/portal2/index.php?option=com_content&view=article&id=5744:2009-09-27-11-09-52&catid=22&Itemid=40
10.Ηπειρώτικο τραγούδι : O έρωτας ο
θάνατος και η ξενιτιά. In.gr
Ολγα Στέφου.
11. ''Τα Ηπειρώτικα πανηγύρια
σήμερα''. Η εισήγηση του λαογράφου Χρήστου Τούμπουρου, στην εκδήλωση της
ΠΣΕ. http://romiazirou.blogspot.com/2014/11/blog-post_123.html
12. Προσωπική ερεύνα με επισκέψεις
σε πανηγύρια της Θεσπρωτίας και των Ιωαννίνων και συνεντεύξεις με κατοίκους των χωρίων τα οποία οργάνωσαν τα πανηγύρια.
13. Πανηγύρια και Τοπική
Ανάπτυξη: Μία Επιλεκτική Ανασκόπηση των Επιστημονικών Μελετών 1Γρηγόρης Θ.
Παπανίκος (20 Δεκεμβρίου 2018)
14. ΤΑ ΑΝΩ ΡΑΒΕΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ
ΔΥΤΙΚΟΤΕΡΑ ΖΑΓΟΡΟΧΩΡΙΑ .ΒΑΚΑΛΗΣ Χ. ΘΑΝΑΣΗΣ εκδόσεις ΜΙΛΗΤΟΣ. Σελ 349-351
15. ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΕΚΘΕΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΛ ∆ΟΛΙΑΝΩΝ
ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
16.ΕΘΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΑΥΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ .Το παραδοσιακό
πανηγύρι του Συρρακου.
17. Πανηγύρι στο χωριό Σμίξη Γρεβενών: ζητήματα επιτέλεσης, αναβίωσης και
μνήμης. Συγγραφείς: Μπαρμπάκη, Χρυσάνθη.Ημερομηνία Έκδοσης: 2016.Εκδότης: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Φωτογραφικό υλικό.
-Σπύρος Μελετζής . Φωτογραφίζοντας τη Θεσπρωτία. Τοπική ένωση Δήμων και
Κοινοτήτων Ν.Θεσπρωτίας.
-Διαδύκτιο
